Të dhënat historike, shumë gjetje arkeologjike dhe 19 monumente kulture evidentojnë se Krahina e Dukatit ka qenë ndër më të zhvilluarat dhe të civilizuarat në Shqipërinë e Jugut. Kjo vërtetohet nga gjetjet në shtatë qytete antike të cilat janë mjaft të pasura me vepra arti, arena, objekte kulti, varre monumentale, etj.
Në zonën e Orikumit ndodhen disa objekte kulti, siç janë:
Kisha Ortodokse në Lagjen e Thilpat (Dukat),
Kisha Ortodokse në Orikum,
Xhamia e Thilpatit në Dukat, e cila sot është pa minare,
Xhamia e Mazos (sot është krejt e shkatërruar), Xhamia e Gjon Bitit e shkatërruar,
Teqeja e Sheheve, një Teqe familjare dhe që është jashtë funksionit në lagjen Karroll,
Vendi i quajtur bregu i Xhamise në Rradhimë,
Xhamia e Tragjasit të Vjetër.
Ndërtesë historike e cila ka qenë dhe është muze historik është kulla e Dervish Aliut në Dukat.
Kërkimet arkeologjike kanë qenë të kufizuara në Orikum për shkak të rëndësisë strategjike që paraqet kjo qendër arkeologjike, që në të njëjtën kohë është përdorur (vazhdon të pëdoret edhe në ditët e sotme) si bazë ushtarake detare. Qendra arkeologjike ndodhet në një kodër të ulët shkëmbore gëlqerore në fundin e një skele druri që ndan një lagunë të vogël nga gjiri (Pasha-Liman). Një kanal, tani i shndërruar në një kënetë, lidhte lagunën me detin.
Si sot, 88 vjet me pare, ajo nderroi jete ne Tirane, stacioni i fundit ku e perplasen tallazet e jetes. Veterania kombetare ne vitet e fundit te jetes nuk mundi te mblidhte e te dokumentonte jeten e saj ne sherbim te kombit, pasi ishte e verber.
Marigo Posio vdiq e verbuar. Edhe driten e syve ja fali flamurit, derdhur ne qindra qendisma te shqiponjes dykrenore dhe fushes ngjyre gjaku. Tuberkulozi i mori asaj pothuajse gjithe familjen. Djalin Vaso, qe perfundoi Konservatorin ne Amerike; vajzen Fereniqi me te cilen botoi gazeten “Shpresa kombetare”; vajzen tjeter Liri e cila mbylli ditet e pakta te jetes se saj prane te emes. Mbetur vetem e duke djegur gjithcka kishte, me qellim qe te mos shpinte virusin e tuberkulozit ne Hocisht, fshatin e tij te lindjes, bashkeshorti i Marigose, patrioti Jovan Posio, jetoi edhe kater vite me shume. Ai vdiq me 1936 pasi i la dhurate fshatit te tij nje ure e cila ndihmoi femijet per te shkuar ne shkolle.
Marigo Posio dhe familja e saj lame pas nje emer te madh dhe nje aktivitet te gjere ne sherbim te Shqiperise. Ajo, jo vetem si qendistarja e flamurit te Pavaresise, por edhe si luftetare e emancipimit te gruas shqiptare. 💐🇦🇱 N.K
Si sot, 81 vite më parë, në Shqipëri, u hodhën për të fundit herë në qarkullim, monedha prej argjendi.
Më 22 gusht 1939, Banka Kombëtare e Shqipnis (1925-1945), hodhi për të fundit herë në qarkullim, monedha prej argjendi. Ato ishin të prerjeve prej 5 dhe 10 lekë. Në bazë të Dekretit të Mëkëmbësit dhe Ligjit të ri për rregullimin monetar të vitit 1939, ato zëvendësuan monedhat e argjendit 1 dhe dy franga ar, emetime të viteve 1926, 1927, 1935 dhe 1937. Më pas, monedhat e qarkullimit u shtypën vetëm në metal të thjeshtë.
Faqja e këtyre monedhave, siç përshkruhet në ligj, mban bustin në profil të Mbretit Viktor Emanueli III me mbishkrimet “VITT•EM•III RE E IMP•MBRET E PER•”. Shpina mban shqiponjën dykrenare të Skënderbeut dhe dy fasha liktoriane anash saj, si dhe mbishkrimet: “SHQIPNI 1939 XVII 5 LEK/ 10 LEK ALBANIA” dhe emrin e gdhendësit G. Romagnoli. Buzët e monedhës kanë mbishkrimin “MBRETNIA SHQIPTARE”./atsh
Në kuadër të 100-vjetorit të Lu ftës së Vlorës është bërë rijetëzimi i këngës himn “VLORA, VLORA”. Pas restaurimit të këngës së Kongresit të Lushnjë, ky është rasti i dytë i rijetëzimit të trashëgimisë historike artistike në fushën e muzikës patriotike.
Lajmin e ka bërë të ditur akademiku Vasil Tole i cili bën të ditur se rijetëzimi i këngës himn është bërë i mundur nga këngëtari zë artë Josif Gjipali dhe kompozitori i mirënjohur Klodian Qafoku përmes riharmonizimit, riorkestrimit për orkestër simfonike dhe rikëndimit të saj.
“Kjo këngë u krijua gjatë Luftës së Vlorës nga shqiptaro-amerikani i madh Thoma Nasi, dirigjenti i Bandës Kombëtare VATRA, pjesëmarrës në atë luftë, mbi poezinë e vlonjatit të rrënjës Ali Asllani. Thoma Nasi theksonte se dëshira për një muzikë të re, i dha atij mundësinë të kompozonte shumë këngë. Njё nga çastet më të paharruara të veprimtarisë së “Vatrës” në front më 1920 ishte kur pas largimit të italianëve, të gjithë shqiptarët që kishin marrë pjesë në luftë u futën në Vlorë me bandën në krye duke kënduar Vlora, Vlora, bjeri më të lumtë dora”, shprehet Tole.
“Kënga pati sukses të menjëhershëm dhe brenda pak ditëve u përhap në të gjithë Shqipërinë. Në një nga transmetimet e saj në radio, Dorothe Thompson tha se shqiptarët kur hidheshin në sulm kundër italianëve këndonin këngën “Vlora, Vlora”. Kjo këngë është bërë një nga klasiket shqiptare dhe ende këndohet sot. Gjëja që më ka habitur e befasuar më shumë është se si këngët që shkruaja arrinin të shpërndaheshin pothuajse brenda natës në të gjithë vendin dhe të këndoheshin e ekzekutoheshin pa nota të shtypura nga orkestrat vendase. Kudo që vizitonim qytete të mëdhenj a të vegjël, popullata vendase do të na përshëndeste duke kënduar këto këngë”, tha Tole.
Akademiku Tole shton se, “kënga në fjalë, si trashëgimi shpirtërore e asaj epopeje vjen në 100-vjetorin e Luftës së Vlorës si dëshmi unike e asaj lufte heroike që ribëri Shqipërinë. Ajo do të shpërndahet në një botim të veçantë si CD, për pjesëmarrësit e konferencës shkencore që do të organizojë Akademia e Shkencave si dhe për publikun e gjerë”.
“Kënga ka qenë pjesë e repertorit të korit LIRA të Korçës, Ansamblit të Ushtrisë, Orkestrës Frymore të Forcave të Armatosura dhe korit të Teatrit Kombëtar të Operas dhe Baletit”, tha Tole./atsh
4-7 Gusht 1943 ( pas 18 operacioneve të mëparshme)forcat fashiste italiane ndërmorën operacionin më të ashpër e më të madh për zhdukjen e fshatit ” rebel” Tragjasit, me 5000 ushtarë, tanke, bombarduan nga ajri, me mortaja dhe armatime të tjera. Ushtria fashiste ndeshi në rezistencën popullore e te çetave territoriale të krahinës dhe batalionet partizane.
Pas 48 orësh luftime të ashpra në 280 shtëpitë e shkatërruara nga bombardimet , ushtarët i dogjën edhe me zjarr njëra pas tjetrës. Pas luftës fshati i ndërtua aty ku është sot dhe i vjtri një rrënojë historike
Tragjasi në luftën për clirimin r vendit nuk kurseu as pronën dhe as jetën e 42 dëshmorëve te Atdheut, nga të cilët 4 heronj të popullit dhe 12 gra e vajza. Ata ishin të rinj që vinin nga fshati, shkollat vecanërisht nga shkolla tregëtare ku deri në 1944 u diplomua 89 nxënës, emigracioni..(vetëm në Amerikë.59 emigrantë ekonomikë) shumë prej të cilëve ua kthyen dhe kontribuon.
Tragjasi u zgjodh nga fashistët, sepse kishte 200 partizanë në luftë, nuk kishte pranuar asnjë pushtues, ishte fshat arsimdashës, mbështeti qeverinë e Vlorës, mori pjesë aktive kudo ku vendosej fati i vendit:në luftën e vlorës 1920, 1939 dhe LAÇ. Le të kujtojmë me respekt sakrificat dhe qëndresën historike fshatit tonë
Tragjasi sytë nga e ardhmja :zhvillim ekonomi, turizëm, bujqësi etj
Zbulimi i parë arkeologjik datohet qysh gjat’ luftës së parë botërore në punimet që kryheshin për ndërtimin e një moli në zonën e mavreneroit ,mbeturina të ndëritmit të mevonshëm kanë ekzistuar deri në ditet tona ,kështu shpesh me daljen ujrave mbi shtratin e perroit te Kroit ,gjat reshjeve intensive, në faqen e krahut verior, zbuloheshin hera herës qeramika me dimensione të mëdha si dhe çfaqeshin konfigurime të një muri të mbuluar nga prurjet e dheut që ishte i ndërtuar prej këtyre qeramikave. Për herë të parë në një hartë emri Radhime gjëndet i hedhur në vitin 1118. Të dhëna më të detajuara mund të gjënden në librin “Bota Radhimjote” shkruar nga Neki Lameborshi ,në muzeunarkeologjik të qytetit të Vlores apo dhe atë kombëtar në Tiranë ku janë dorezuar objektet e zbuluara.
Sipas historianëve , si edhe në gjithë jugun e Shqipërise pas vdekjes së Skënderbeut, Radhima ka shërbyer si vënd vendosje për shqipëtaret që kanë emigruar në jugun e Italisë , për një pjesë të tyre, u kthye në vënd banim.shumë emërtime vëndesh fisesh rrugësh etj ruhen edhe sot dhe përbëjnë një dëshmi të këtij fakti. emërtime si Sokaku i Gjikniket ,Baçat e Gjinet, maja e Nikgjonmitrit etj vijojnë të përdoren edhe në ditët tona. Deri para pushtimit osman Radhima ka qënë e banuar kryesisht nga Katolikë dhe Ortodoksë. Po t’i referohesh listës emërore të kryefamiljarëve , vërehen kryesisht emra katolikë dhe të krishterë(“Historiku i fshatit Radhimë” 1973 Zenell Hamiti dhe “Bota Radhimjote” Neki Lameborshi 2007). Gjat lëvizjes për pavarësi si dhe për çlirimin e vëndit gjat luftës së dytë botërore Radhima ka dhë kontributin e vet nëpërmjet bijve dhe bijave të saj.
Në vitin 1956 u formua koperativa bujqësore dhe pas disa vitesh u bë bashkimi me Tragjasin e më vonë edhe me Dukatin që formuan koperativëën e bashkuar. Duke filluar nga vitet 1968 deri 1970 u realizua ç’pyllëëzimi dhe teracimi i kodrave nga Jonufra deri në Nisi dhe në vitet 1973 deri 1974 Radhima kaloi gradualisht me ndërmarrjen bujqësore”Rinia” Gjat kësaj periudhë dhe deri në ditët e sotme ,në Radhimen filluan ta popullojnë në masë familje të reja, sidomos të grykës së Mesaplikut të cilat filluan të punonin në N.B.”Rinia” dhe të ndërtonin jetën në kushte të reja në fshat. Deri në vitet 1975 Radhima ka qënë e banuar me rreth 80 familje pas kësaj kohe u rrit numuri i familjeve dhe filloi zgjerimi i kontureve të banimit në jug të fshatit dhe paksa në lindje e veri lindje në teritore të kufizuara për shkak të terrenit.
Radhima ndodhet në Jug të qytetit të Vlorës ,tashmë gati e bashkuar me periferinë e qytetit .Në kufirin e hershëm të Radhimës ,në vëndin e quajtur Ura e Vrizit , sot ndahen kufijtë administrativë midis bashkisë së Vlorës dhe bashkisë Orikum.
Fshati ndodhet në shpatin perëndimor të malit të Lungarës. Dëshmohet si vendbanim i lashtë i shekullit te III-II p.e.r. Përmendet për rritjen e derrave, prodhimin e verës dhe të shajakut. Ka drejtim kryesor prodhimin e agrumeve, ullirit, vreshtarinesi dhe turizmin. Ka shkollë 9-vjecare, qendër shëndetsore, njësi tregëtare dhe komunale.
Sipërfaqja që përfshin kufijtë tradicionalë të fshatit është afërsisht 2000 hektarë.Fshati është i vendosur në një kuotë 150 deri 180 m mbi nivelin e detit , distanca maksimale veri Jugë është rreth 7.5 km ndërsa lindje perëndim ( deri tek buza e detit )është 4.5 km, distanca në vijë ajrore nga qëndra e fshatit deri në buzën e detit është rreth 1100 m.
Radhima ka një bregdet që përfshihet nga Ura e Vrizit deri tek derdhja e lumit të Izvorit dhe kap nje gjatësi prej 7450 ml ,ndërsa perimetri i kufirit tokësor është 15 700 ml. Kufiri verior tokësor fillon tek Ura e Vrizit dhe ndjek në lindje,veri-lindje aksin e përroit të Vrizit ( versioni aktual ) por shih shënimin më poshtë *!, duke lënë në veri teritorin e bashkisë Vlorë deri në lindje e veri lindje ,pasi kalon Bregun e Lëmënjëve ,del në Rrethin e Xhelit ,zbret në përroin e Kroit më në veri të vëndin ku ai bashkohet me përroin e Pallaramës ,pastaj vijon në aksin e këtij të fundit duke lënë teritore të Kaninës në veri në majen e Shturos vijon në kufirin e sipërm verior të faqes së përroit të Pallaramës(zona e Shashicës), deri në ngjitje në krye të përroit te Pallaramës vijon në drejtim të majës së malit duke lënë në veri çesmën e Zonjës .
Radhima ka një kufi verior Jonufër-Shashicë tek një varr i para bërë i Mehmet Halilit dhe një kufi Jugor tek një varr tjeter i para bërë i Miftar Musait. me tej kisha në veri Jonufër. (sipas Vendim gjyqi te vitit 1933 dhe miratuar mbreti Ahmet Zogu ” Konflikti me Kaninen i zgjidhur gjyqesisht” )
Pasi ngjitet në kulmin e malit të Radhimës (Lungara) vijon në drejtim të Jugut dhe Juglindjes duke lënë në lindje teritoret e fshatrave te Mazharit dhe te Lapardhase deri ne kufirin me maline Tragjasit perbri sheshit te Llustres ne krahun lindor te ketij sheshi ,zbret duke perfshire ish trojet e vatherave te Ramosaçuet ne krye te Bulgerit deri ne drejtim te vend ndodhjes se varrit te Zanko Manes , ngitet perseri ne kodrat e Lugut te Gegeve duke lene ne jug konaket e Stepet dhe Hoxhet deri ne Qafen e Sheges e ne vijim ne kodrat e Petrit Radhimes ( shitur Yzeir dhe Ismail Llakatundit deri tek konaket e Xhezo Iliazit duke u hedhur edhe ne perendim te derdhjes se lumit te Izvorit. (ky percaktim i kufirit eshte vetem orientues dhe nuk mund te merret per reference juridike)
Në Radhimë mbizotëron një klimë tipike mesdhetare me dimër të butë dhe verë të freskët e me plot diell. Brënda këtij teritori ka pas qënë i zhvilluar gjith aktiviteti i fshatit , kjo zonë është quajtur pjese e Labërisë nën administrimin e Vilajetit te Kaninës dhe të ish Sanxhakut të Vlorës. Nga të dhënat që arrijnë deri edhe në ditët tona, disa emërtime vëndesh jo të pakta në numër, (Gjiknikaj ,Gjonhila,Gjikhila, Nik Gjon Bitri ,Shënkoll,Baçat e Gjinet etj) ,si dhe gjetje arkeologjike në varret e zbuluar në majën e Bregut dhe tek shtëpitë e Beqir Mjaltit e Brahim Begotare, si edhe disa gjetje në Mavrenerua dhe Virua tregojnë se Radhima ka qënë një vend-banim i hershëm që datohet minimalisht prej shekujve të III dhe II para erës sonë.
Sadik Ramo Begotaraj,si u arratis radhimjoti dhe perfundoi ekonomist i NATO-s!
U lind në Radhimë në vitin 1906. Qysh fëmijë mbetet jetim, prandaj edukimin dhe rritjen e tij së bashku me tre motrat e merr përsipër e ëma, nën kujdesin edhe të xhaxhait të tij Sefer Sadiku. Pas mbarimit të shkollës fillore në fshat, Sadiku vazhdon më tej në Vlorë, dëri sa përfundon shkollën tregëtare.
Mbas shkolle fillon punë si nëpunës në bankën e shtetit në Vlorë, deri në vitin 1942, duke mos i shkëputur asnjë herë marrdhëniet me fshatin, pasi në Radhimë kishte nënën dhe fëmijët.
Qysh në fillim ai aktivizohet me lëvizjen antifashiste, duke u zgjedhur edhe anëtar i këshillit të parë antifashist Nac-Çl të fshatit. Por më vonë, për arsye personale shkëputet nga kjo lëvizje, duke u larguar nga fshati dhe fillon punë si sekretar pranë prefektit të Vlorës. Në këtë kohë i ndikuar edhe nga i kunati, Bego Gjonzeneli, simpatizon Ballin Kombëtar.
Në gusht 1944, rreshtohet në radhët partizane në zonën e Pogradecit, ku
pranohet edhe në radhët e PK. Pas ndjekies se gjermaneve deri ne zonen e
Shkodres, mbas çlirimit në dhjetor 1944 i inkuadruar ne forcat partizane
kthehet ne zonen e Bilishtit, Korce. …
Mbasi njihet rastesisht me urdherin qe kishte ardhur per arrestimin e tij; ndofta per te kaluaren, se bashku me dy shoke te tjere largohet drej Greqise.
Mbas disa muajve burg, përfundon në Frankfurt, RFGJ, ku fillon punë si
ekonomist në forcat e NATO-s, duke shkëputur çdo lloj lidhje me familjen…
Ne fillim te viteve 50-te si shume shqiptare te tjere te arratisur, mobilizohet dhe dergohet ne Bari, Itali per t’u pergatitur dhe hedhur ne momentin e mundshem ne Shqiperi, per te permbysur Pushtetin Popullor; por pa aktivitet…
Kështu, dy vajzat e tij, të ngelura në Shqipëri dhe të afërm të tjerë, vuajtën gjatë gjithë jetës së tyre përndjekien politike si rezultat i largimit të Sadikut…
I plakur, në vetmi, vdes në spital në Frankfurt, në moshën 83-vjeçare,
ndersa ne Maj 2010, me interesimin e vajzave te tij, eshtrat u rivarrosen ne Vorrezat e Radhimes !
Presidenti Ilir Meta ka përkujtuar sot 100-vjetorin e luftës në mbrojtje të kufirit veriperëndimor të Shqipërisë, e njohur si “Lufta e Koplikut”.
Meta shprehet se, “lufta heroike në mbrojtje të kufirit veriperëndimor të Shqipërisë, e njohur si “Lufta e Koplikut”, në zbatim të vendimeve të Kongresit të Lushnjës, është një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë tonë të shek. XX”.
“Kjo luftë është simbol i qëndresës, atdhedashurisë dhe patriotizmit të pashoq për mbrojtjen, deri në sakrificën më sublime, të integritetit territorial të shtetit shqiptar, të pavarësisë e sovranitetit të tij.
Në 100-vjetorin e kësaj lufte, kujtojmë me nderim e mirënjohje dhe përulemi para veprës së figurave të shquara të kombit, Bajram Currit e Ahmet Zogut dhe qindra heronjve malësorë nga Dukagjini, Kopliku, Gruda, Traboini, Kastrati, Shkreli, Gruemira, Bajza, Grizha, Buza e Ujit, luftëtarëve të paepur nga Plavë-Gucia, nga Kosova e nga Shkodra, si dhe vullnetarëve nga vise të tjera shqiptare, që, të frymëzuar nga ndjenjat më të lartë të atdhedashurisë, dhanë gjithçka për mbrojtjen e kufijve territorialë të Shqipërisë”, shprehet Presidenti.
Meta thekson se, “Malësia e Madhe, fisnike dhe e mençur, e cila mbajti peshë të rëndë në këtë luftë, edhe kësaj here dëshmoi se është krenaria dhe nderi i kombit. Lufta e Koplikut i dha një impuls edhe më të fuqishëm Luftës për çlirimin e Vlorës dhe mbarë Shqipërisë”. /atsh
