Dossier
“Po me urën c’patën xhanëm….!.”
Ura është aty,lumi ka ikur tutje…
Aktori i batutes quhet: Mihal Stefa
Gëzim Llojdia
1.
…Kjo është ura, ku u xhirua filmi:”Kur zbardhi një ditë”.Dhe prej atij filmi lindi shprehja e atij plakut pra katorit korcar Mihal Stefa ikur ndër qiej në vitin 80 ,që herë pas here çast pas çasti përmendte urën dhe shprehjen:” Po me urën c’patën xhanëm…..!
Më kishte intriguar prej kohe.Mirëpo ku të lë koha.Urat e nisën garën nga kohërat më të hershme.Si i tillë edhe kjo vepër mbetet një urë lidhëse me pjesën ,që nuk shquhet përtej mjegullave.
Foton e kësaj ure është ajo,e gjetur te arkivi italian i vitit 15-18,fotografuar nga ushtria italiane, në vitet e pushtimit të luftës së parë botërore.Pamja e vitit 1915-18 është tunduese .Teknika e ndërtimit të saj: Është ure guri me hark të ndërtuar ku shquhen harqe e plotë.Por ajo zgjatet përmbi vorbullën e madhe të Izvorit, që rrjedh rëndë rëndë .Nga ajo kohë 105 vjet më vonë ka mbetur shumë pak pjesë të urës.Asgjëkundi syri,nuk të ndesh një monument kaq të veçantë, që të tundoj me pamjen e saj ,formën,mënyrën e vendosjes.Larg çdo përfytyrimi,ura përbënë dhuratën e njerëzisë ,për brezat vendosur në një vend diku : si pune e çdo ure, për të bashkuar: dy brigje .Këtu keni foton e urës në vitet 1915-18.
2.
…Ura ,qëndron atje për ku ishte nisur.Dhe ngeli ashtu e ngrirë.Për mote të tëra e heshtur.Silueta e saj është zbuluar vetëm ca vite më parë.Ku gjendet ura ?Dhe përmbi cilin lum, qëndrojnë krahët e saj?Lumi ku ura është shtirë në filles rreth 300 e ca vite më parë quhet :Izvorë. Një lumë me prurje të bollshme, që ka shkaktuar shpesh përm bytje.Në fotografin e viteve 1915 e tutje duket Izvori, që është i përhapur tej e tej urës e cila në përfund të saj ka një shkatërrim, që nuk dihet nga është shkaktuar.
…Kemi edhe këtë informacion .Duke qenë se nga vërshimet e shirave të vjeshtës së dimrit të vitit 1921 lumi i Izvorit në Tragjas kishte rr ezikuar jetë njerëzish, prej tyre u mor përsipër projekti i ndërtimit të urës së Izvorit.Shpesh cilësohet si përrua me ujera të rrje dhshme të përhershme nga burimi kartsike të Izvorit.
… Tragjasi është fshati, që gjendet në të majtë të urës së Orikumit.Ka një tabelë me ngjyrën blu ku shkruhet:”Tragjas”.12 vjet më parë ,isha Drejtor i parkut arkeologjik Orik dhe kërkuam të fotografuan objekte arkeologjike ,që mund të fshiheshin në këtë territor të lashtë.
…I ndodhur rreze malit të Lungares,mbi burimin e İzvorit.Lumi me ujëra të bollshme, ku ka edhe burimin e tij i qetuar rrjedh në rrjedhën e tij 3 km ,drejt detit. Gjurmët e vendbanimit te lashte janë shfaqur në qytezën e Sofës , dhe tuma ilire. Akoma dhe sot aty pranë Tragjasit të vjetër gjendet një vend i quajtur maja e qytetës. Janë datuar rr ënojat ndërtimeve nga shekulli i IV-VII para Krishtit.Kalaja mesjetare e Gjon Bocarit ,ndodhet mbi një kodër të ulët që shtrihet në perëndim të fshatit Tragjas i Ri, pranë Dukatit të rrethit të Vlorës. Kjo kala, së bashku me atë të Sofës në perëndim, 2 km larg saj, zotërojnë pamjen e hapur të fushës së Dukatit deri në gjirin e Orikumit të lashtë, duke kontrolluar dhe rrugën kryesore që lidhte në mesjetë Vlorën dhe bregdetin e Himarës deri në Sarandë. I pari që sinjalizon për kalanë e Gjon Boçarit është arkeologu K. Pate në fillim të shek. XX-të. Për kohën e ndërtimit të kalasë, e cila nuk përmendet në burimet historike, janë shprehur mendime të ndryshme, që e datojnë atë nga shek. XIV deri në shek. XVIII-XIX.Kalaja e Gjon Boçarit formohet nga një katërkëndësh kënddrejtë (30 x l8 m), me dy kulla poligonale në qoshen veriore dhe lindore, ndërsa hyrja e vetme, 2 m e gjerë ndodhet në mesin e njërës nga brinjët e ngushta të katërkëndëshit.Kurtinat kanë një trashësi prej 1.80 m dhe po aq është edhe gjerësia e mureve të kullave. Gjithashtu e barabartë është edhe lartësia e tyre. Lartësia e mureve, deri në shtegun e rojes arrin 4 m, ndërsa parapeti, i ruajtur vetëm si gjurmë kishte një gjerësi prej 0,54 m. Në shtegun e rojes të çonin nga dy palë shkallë të ndërtuara brenda trashësisë së mureve veriperëndimore dhe juglindore, të cilat, janë vendosur në trajtën e shkronjës V. Kullat janë krejtësisht të hapura nga ana e brendshme e fortifikimit, duke qenë kështu më tepër një vazhdim i mureve rrethuese. Muret e tyre, në pjesën e poshtme përshkohen nga frëngji për armë zjarri, të mbuluara me rrasa horizontale guri. Me frëngji të tilla duhet të ketë qenë pajisur edhe parapeti i mureve dhe i kullave. Ndërsa trashësia e plotë e kurtinave përshkohet vetëm prej dy frëngjish të vendosura në të dyja anët e portës.
3.
…Vetëm me këto vargje të pavdekshëm kënga të mbërthen me ison e bukur.
Dërgoi Pashai fermanë,
Lule Numan Bala lule,
Mbi Tragjas,mbi Dukat,
Ju pleq,te zini Numan,
Dhe ta zëmë dot se mbamë,
Se na vret na bene hatanë,
Na bene lakra me p alle.
Vrite me plume qerratane,
Se turpëroi Pashane,
te ilqa në të dalë,
Dy pl umba na pas të dhanë,
Se stë dilnin dot përballë.
4.
…Aty nga viti 2009 bëra publike këtë foto.Fotua i përkiste kësaj ure ,ndryshe urës së mullirit, që e gjetën fshehur afër disa ullinjve. 12 vjet më vonë jam në Tragjas.Rruga është ajo,por ka më shumë ndërtime. Aty ku është taverna Kabello rreth 300m nga rruga ,pra te lumi .Kërkova andej këtej dhe spo shquaja vendin ku gjendej ura.Dikur kishte ca vaska, por ku është ura?Ullinjtë me kurorat e tyre,bari sapo ka nisur gjelbërimin .Pranverë është ,por ajo vjen e dekretohet më troç në 22mars,asohere uji vë rshon, nëpër gypat limfatik. Mirëpo bari këtu nuk ka pritur 22marsin,ai ka buisur,para kësaj dite. Vetëm pasi pash Izvorin, zgjatur tej mes rrapeve , diku syri më zuri fshehur, pas ullinjve larg 60-70m urën e famshme.
-Ja ku është atje ku ishte. Pronarit i thashë mund ti beja ca foto.Dikur aty nja 12 vjet më parë, por asokohe s´ishte taverna, por kopshtijet e de ndura , pas tyre ishte ura.Ura e mullirit sot është një urë tepër e çuditshme. Ura është, por lum,ska.Ose ura sot është jashtë funksionit të saj .Është thjeshtë një urë e mbetur ,që zgjatet ashtu përgjysmë mbetur cullake kështu nga koha e filmit,pra pasi u prish në kopshtijet me barin e dendur dhe ullinjtë. …Një urë e tillë duhet të futet në listën e trashëgimisë për shkak edhe të vjetërsisë së saj rreth 3 shekujsh, por edhe për funksionimin e saj ,ngase lidhte Tragjasine vjetur me pjesën e fshatit.Ura e mullirit duhet të futët në listën e objekteve të vizitueshme për turistët,që vijnë në këtë fshat historik me njerëz patriotë, por edhe me histori.Ata mund të shohin një urë,pjesët e mbetura të saj harqet e saj,mirëpo pa lumin e saj.
5.
…Si u bë e njohur ura?Një ekip xhirues nga Kinostudio:”Shqipëria e re”,meritën aty nga viti 71. Këtu do të xhirohej pjesa e dytë e filmit triptik :”Kur zbardhi një ditë”.Pjesa që autorët e filmit kishin zgjedhur aso kohe ishte ura.Autorët e këtij filmi me tre pjesë ishin: skenarist : A.KondoK.Dilo,P.Milkani . Kjo pjesë kishte si përmbajtje një fabule të thjeshtë:
…Pas çlirimit të fshatit, një komisar bashkë me fshatarët dhe partizanët rindërtojnë një urë të hedhur në erë nga pushtuesit nazistë gjatë inkursionit të tyre mbi fshatin. Tanimë të arr estuar, u duhet të punojnë për rindërtimin e urës që shk atërruan vetë. Përmes dialogëve të dukshëm dhe të padukshëm analizohet lufta dhe palët e ngërthyera në të.Në fakt ura nuk është hedhur në erë nga nzistët,por nga kineastët për arsye xhirimti të filmit.
Nga grupi i aktorëve:
Pandi Raidhi……Xha Loni
Rikard Ljarja……Komisari
Kadri Roshi……Kryetar i këshillit
Bexhet Nelku……Kapiteni gjerman
Adelina Xhafa……partizane
Mihal Stefa……fshatari plak
Albert Verria……Bakalli
Tonin Ujka……Arixhiu
Lavdie Bisha……Arixhofka
..Në kohën kur xhirohej filmi në vitet 70, ura ishte në funksion dhe lumi i Izvorit rridhte nën të.Dallohen qartazi harqet e saj dhe pjesa e prishur nga kineastët për tu për tu ribërë me dru.Nga gjithë ky ekranizim fantastik të bie në sy një shprehje e aktorit Mihal Stefa:”Po me urën, ç’patën xhanëm?Edhe pse aktori vdiq në vitin 1980 dhe filmi ishte prodhuar në vitin 71, kjo shprehje 50 vite më vonë, vijon të përmendet ende.
…Mihal Stefa lindi në Korçë në vitin 1902 dhe vd iq në Tiranë më 16 korrik të vitit 1980, ishte aktor i njohur shqiptar.Në skenë për herë të parë paraqitet në vitin 1922 në pjesën “Detyra e nënës”. Në 1929 vendoset në Tiranë dhe bashkohet me grupin e Mihal Popit në teatrin amator.Në Teatrin Popullor vjen që në vitin 1945 dhe interpreton në pjesën e parë “Topazi”, në rolin e Panikës. Interpreton edhe shumë role të tjerë më pas. Në karrierën e tij interpretoi mbi 45 role në Teatrin Kombëtar, duke krijuar figura të go ditura që flasin për një aktor të shkëlqyer dhe për një mjeshtëri artistike. Në galerinë roleve të tij shkëpusim komandantin tek “Fundosja e skuadrës”, Qatipi “Halili dhe Hajria”, “Luka Lukiçin “Revizori”, “Aleko “I çuditshmi”, Jovan Myzeqari “Dasma e madhe”, Varrmihësi “Hamleti “ etj. Ka interpretuar edhe në filmin artistik.
Filmografia
Tana – (1958)
Debatik – (1961)
Detyrë e posaçme (1963)
Toka jonë (1964) …. Mullisi
Vitet e para (1965) …. Mësuesi
Komisari i dritës (1966) …. Shërbyesi i kishës
Përse bie kjo daulle (1969) Roja e kantierit
I teti në bronx – (1970) Babai i Ibrahimit
Kur zbardhi një ditë – (1971) Fshatari plak
Shtigje të luftës – (1974)
Përballimi – (1976)
Tingujt e luftës – (1976) Roja i Shkolles
Skënderbeu-(1953) Gjergj Araniti (fotografia e profilit).
…Filmi “Kur zbardhi një ditë” është prodhuar në vitin 1971.Është i përbërë nga tre pjesë: Ar mët, Ura, dhe Meçua.Skenari : Anastas Kondo, Ksenofon Dilo, Piro Milkani
Regjia : Piro Milkani.Operator : Petraq Lubonja.Muzika : Feim Ibrahimi.Ekranizimi i tregimeve të inxhinierit gjeolog A.Kondo si dhe një krijimtari e gjerë e tij e shpuri deri në detyrën e zv-ministrit të kulturës.
… Film i xhanrit dramë , ka si datë përfundimi 08-03-1971.Filmi është një film i realizmit socialist .Duke qenë se një Shqipëri ka një debat për filmat e kësaj kohe.
…Do të propozoja në film të vendoset vetëm viti 1971 ,që tregon kohën e prodhimit të tij, gjatë gjithë shiritit të filmit duke u bërë kështu i kuptueshëm, për kohën e realizmit të tij.
