Nga Bexhet Rrapo
Fshati i Tërbaçit në krahinën e Mesaplikut ka një shtrirje gjeografike territoriale të gjerë. Ai përfshihet midis vargmalit të Vetëtimës me majën më të lartë Çikën, me kuotë 2045 m, përfundon pranë lumit Shushicë me lagjen e tij Hora, e cila bashkë me Bramyshnjën kanë dhe tokat më pjellore. Pozicioni gjeografik i tij e bën atë me më shumë diell nga të gjithë fshatrat e Mesaplikut.
Nisur nga karakteristikat e relievit, terrenit tokësor ku është vendosur, banorët e Tërbaçit janë marrë kryesisht me blegtori, nëpërmjet së cilës kanë siguruar dhe drithërat e bukës, pasi toka është e pakët e jo shumë pjellore. Në Tërbaç pothuajse të gjithë mbanin bagëti të imta. Kështu, po të bëjmë një llogari me një numër mesatar për familje, rreth 80 krerë, rezulton së në Tërbaç duhet të mbarështoheshin 21000 deri 22000 krerë, gjë që është e pamundur. Për këto arsye etj., ka qenë i domosdoshëm emigrimi ose shtegëtimi. Familjet që kanë migruar për kullota janë kryesisht ato që mbanin 400-500 krerë dhe sidomos dele, pasi kullotat e Tërbaçit janë më të përshtatshme për dhinë. Nga të dhënat që disponohen rezulton se në periudha të ndryshme janë vendosur me banim të përkohshëm për shfrytëzim kullotash, si vijon. Në Kotë Hasko Haskaj, Zykaj, Bufaj e Çelaj. Në Kropisht, Rrapojt në marrëdhënie qinosie me Aredin Danushin. Familjet më të shumta kanë qenë vendosur në Shashicë, Drashovicë, Peshkëpi dhe Llakatund.
Vetëm në Shashicë qëndronin rreth 15 familje tërbaçjote dhe konkretisht: Sejdi, Xhebro, Sihat, Begë dhe Muhamet Gjika, Hasan Sulo, Rustem Çelaj, Dushan Aliko, Daut e Sulo Sinani, Nuro Bylyshi, Mustafa e Zenel Gjodeda, Xhelo Meta, Sulejman Skëndaj, Sulo Mali, Dulo Rroko etj. Vetëm këta mbarshtonin rreth 8000 krerë dele. Më vonë një pjesë nga këto familje do të shkëputeshin nga Tërbaçi duke filluar nga vitet 1930-1950.
Shpërnguljet e këtyre familjeve që banonin në Tërbaç do të lehtësonte ato familje që qëndruan për rritjet dhe zhvillimin e blegtorisë, pasi mbetën kullota dhe toka të lira.
Në sajë të punës dhe sakrificave të tërbaçjotëve mendohet se blegtoria në vitet 1940 të kapë shifrën mbi 20000 krerë përfshirë dhe të atyre të vendosura në fshatrat e tjerë. Ardhja e luftës nga pushtuesit italianë dhe gjermanë pati shumë dëmtime, rreth 12000 krerë. Në familjet që kanë mbajtur më shumë blegtori para 1940 e në vazhdim do të veçojme: Karafil Muço (Skëndaj) rreth 600 krerë, i cili shtegëtonte dhe në Karaburun. Ali Muço që gjithashtu ka mbajtur 600-700 krerë. Më vonë do të kemi Resul Veli Çela, Zenel Murati e Riza Tahiri, nga 500 krerë, ky i fundit, Rizai, është dhe vazhdues i traditës se të atit, Sulejmanit. Ibrahim Aliu është një nga ata që ka zhvilluar blegtorinë, por edhe me kapitalin e siguruar bleu kullota në Ujë të Ftohtë të Vlorës. Sot atje ka ndërtuar hotele dhe pallate nipi i tij, Maks Gega. Gjithashtu këtu kanë ndërtuar shtëpi dhe shumë tërbaçjotë.
Pas Luftës Nacionalçlirimtare, si për gjithë shqiptarët edhe për Tërbaçin filloi një fazë e re. Kështu siç ishte premtuar në fillim të luftës nga Partia Komuniste që mori pushtetin në 1946, u bë reforma agrare. Siç do gjë tjetër, edhe reforma agrare në Tërbaç nuk pati konflikte. Zbatimi i reformës agrare për tokën, shtetëzimi i kullotave, ndihma që dha shteti me specialistë, hapja e baxhove, por falë dhe eksperiencës e përkushtimit tërbaçjot si blegtorë të mirë, numri i krerëve të imta u rrit përsëri. Kështu në vitet 1946-1949 nga 11000 krerë arriti në 18000 krerë. Mbas zbatimit të reformës sektori shtetëror do të ndryshonte. Kështu ato ishin: kullota 1.117 ha, pyje 90 ha, tokë e pashfrytëzuar 24 ha. Bërja e kësaj reforme mobilizoi më shumë fshatarët për zhvillimin e blegtorisë e punimin e tokës tashmë private gjë që çonte në rritjen e të ardhurave familjare.
Krenari tërbaçe
Për t’u mbrojtur si nga hajdutët dhe nga egërsirat, blegtorët tërbaçjot e kanë zgjidhur më mirë se çdo fshat tjetër i Laberisë. Ata kanë mbajtur një rracë qeni shumë të fortë që ndeshesh dhe me ujkun. Është plotësisht e motivuar thënia “E ke kokën si qen Tërbaçi”. Kjo thënie është përhapur jo vetëm në Labëri, por dhe me gjerë. Nga kjo del se ata (qentë) e kanë patur kokën e madhe që ngjason me qenin “Mollosë” fise Ilir shumë i hershëm. Për madhështinë e tij ky qen është folur se mbahej në oborret e Pirros së Epirit dhe Aleksandrit të Madh të Maqedonisë, kurse si skulpturë në muzetë e Londrës. Ndoshta tërbeçet e kanë ruajtur më shumë se kushdo këtë racë qeni. Blegtorët tërbaçjotë i kanë mësuar qentë që të ruajnë blegtorinë jo vetëm në stane, por edhe në kullota në male. Për të arritur këtë ata pozicionoheshin në vende dominuese në maja apo hipnin në ndonjë shkëmb që shikimi të ishte i lirë për blegtorinë.
Legjenda e Qyranës
Dashuria, vullneti e përkushtimi i tërbaçjotëve për zhvillimin e blegtorisë është shumë i hërshëm. Ata në përshtatje me terrenin kanë zhvilluar më shumë dhinë por dhe delen. Stanet e këtyre blegtorëve kanë qenë të vendosura në male larg qendrës së banimit. Shpesh herë u është dashur të ndeshen me egërsira si arinj, ujq e çakej, sidomos këta dy të fundit shumë dëmtuese për blegtorinë. Por krahas këtyre u është dashur të luftojnë dhe me piratë grabitqarë, të cilët nuk merrnin një apo dy, por edhe gjithë kopenë. Për këtë flet shumë qartë edhe një legjendë ajo e “Qyranës” që njihet vetëm në Tërbaç dhe që e zbërthen shumë mirë studjiuesi i apasionuar për Tërbaçin dr. Selim Beqiri. Ja shkurtimisht si na e sjell ai legjendën e cila ka disa emra e toponime reale: Çobani, i biri i Hilë Gjikës, ishte me bagëtitë e veta në Malet e Çikës. Hajdutët e kapën dhe e lidhën. Ai u lutet që t’i binte culës, ata me tallje e lejuan. Çobani filloi t’i binte culës, tingujt e të cilës vetëm Qyrana i deshifronte. Dhe ja çfarë i thotë ai: “Qyranë, moj qyranë!/ Ngrehu e zgjuaj babanë, /se dhentë i muarr’ dhe vanë,/ mua lidhur më kanë/ dashë larashin në hell’ e kanë…”. Qyrana ngriti vjehrrin nga gjumi, i cili njoftoi bashkëfshatarët dhe u nisën për në mal. Në grykë të Arabës, Qyrana nga nxitimi rrëshqiti në zallishte dhe humbi në një hon. Ky vend dhe sot quhet “Zalli i Qyranës”. Hajdutët, kur panë njerezit me pisha në duar me flakë, u larguan në panik. Kjo ngjarje duhet të ketë ndodhur aty nga vitet 1600, pasi dhe Hilë Gjika kësaj periudhe i përket.
Ujë nga shkëmbi, puset e famshëm të Tërbaçit
Duke zhvilluar blegtorinë tërbeçët nuk kanë lënë mënjanë dhe bujqësinë, pasi njeriu nuk mbahet vetëm me mish, djath e qumësht, ka nevojë dhe për drithëra. Megjithëse dispononin pak tokë dhe ajo e varfër ata kanë punuar për ti marrë sa më shumë asaj toke. Kjo është realizuar duke shfrytëzuar vendburimet e ujit të pijshëm. Poshtë çdo burimi u ndërtuan puse për të mbajtur ujin e tyre, por edhe të rrjedhjeve nga shirat. Nëpërmjet këtyre puseve është siguruar vaditja e bahçeve dhe kopshteve. Puse të tilla kanë qenë, pusi i Kiçe në Vozdol, ai i Salate në Vreshqira, vende me shumë burime. Në këto dy zona janë kultivuar më herët perimet, zarzavatet dhe vreshtaria falë dhe një mikroklime mjaft favorizuese. Duke parë rritjen e rendimentit nëpërmjet këtyre puseve do të shtoheshin të tjerë për t’i përdorur dhe për drithëra. Të tillë do të ishin: Pusi i Hodajve, i Bojkojve, i Gjondedajve, i Shiroke, i Male, i Berdojve, i Hoxhajve, i Liçue, i Tahire etj. Më vonë rreth vitit 1830 në Tërbaç do të shfrytëzohet edhe uji i lumit Shushicë për vaditje. Nëpërmjet një tuneli e kanali 4 km do të merrej ujë për vaditjen e 12 hektarë tokë në zonën e Horës, gjë që rriste ndjeshëm prodhimin për shumë familje. Këto ishin disa masa të marra nga vetë banorët për rritjen e prodhimit që në njëfarë mënyre kanë patur ndikim, por jo në zgjidhjen e nevojave plotësisht. Banorët e Tërbaçit në këto vite drithërat e bukës i kanë plotësuar me blerje në tregjet Vlorë, Fier, Delvinë nga të ardhurat e blegtorisë.
Artistë duarartë
Jetesa në Tërbaç krahas blegtorisë dhe bujqësisë është siguruar dhe me aktivitete të tjera profesionale, kryesisht murator, marangoz dhe sidomos në punimin e imët të gurit. Kështu është punuar në zbukurimin e ambjenteve shtëpiake dhe portat e tyre. Kjo duke shfrytëzuar ekzistencën e një guri të bardhë, i punueshëm i ndodhur në vendin e quajtur Gjinakriq. Në këtë drejtim më herët janë dalluar, Muharrem e Tartar Baço, Hito Çane, Ibrahim Hoxha, Beqir Mehmeti, Mete Liço, Cane Laze, Mehmet Cacaj, Adem Salataj, Aredin Gjini etj. Më vonë këto profesione do të vazhdojnë dhe nga disa trashgimtarë të tyre si: Sinan Hoxha në vazhdim të babait të tij, arriti të punonte gurin në nivel më të lartë, duke formuar figura të ndryshme me gur të skalitur. Ai ishte një skulptor i vërtetë.
Maliq Rrapo edhe ky si vazhdues i veprës së babait, Hysos, i cili për 25 vjet ishte drejtues i sektorit të mirëmbajtjes së rrugës Kotë-Kuç. Ai ndërtoi mbi 30 ura të mëdhaja e të vogla me beton dhe me qemer guri (me harqe). Maliqi duke punuar dhe ky në mirëmbajtje rrugë si teknik arriti të merret dhe me bërjen e mozaikëve me gurë të vegjël me ngjyra. Ai me këtë metodë arriti të ndërtojë disa mozaikë historikë, si ai i Rrugës Luftarake të Brigadës V Sulmuese në Bramyshnje të Tërbaçit, ai në qafën e Llogorasë, në Qafën e Ullijve në hyrjen e Vlorës (Bestrovë) etj. Ai ka zbukuruar edhe shumë porta shtëpish e vilash si në Tërbaç, Borsh, Qeparo, Himarë etj.
Adif Cani, edhe ky bir i një gurskalitësi ka vazhduar veprën e babait, ai është një ndërtues shumë i mirë si dhe punues i gurit në çdo formë. Ai me mjeshtëri ka ndërtuar Varoshin e birit të lavdishëm të Tërbaçit, Hysni Kapos. Dora dhe mjeshtëria e Adifit është në disa vepra në Tërbaç, si porta e Muzeut, Pallati i Kulturës, Lapidari i Dëshmorëve etj. Këtu ai do të ketë edhe mbështetjen e një gurskalitësi tjetër Arif Kiça, Adifi nuk do të punonte vetëm në Tërbaç, ai ka punuar dhe në fshatra të tjerë si në portën e Kasnecëve, Kishën e Himarës dhe në Konispol duke zbukuruar vepra muzeale.
Njerëz të përkushtuar
Një burim tjetër të ardhurash mbas vitit 1945 me fitoren e Pushtetit Popullor kanë qenë dhe punësimet në sektorët e ndërmarrjeve shtetërore. Duke përfituar dhe nga zanati i tyre disa u punësuan në ndërmarrjen e mirëmbajtjes rruga, si Lulo Aredini, Hito Çane, Beqir Mehmeti, Brahim Hoxha, Tartar Muho, Nazif Abili etj. duart e arta të këtyre specialistëve e kanë mbajtur këtë rrugë shumë më mirë se sot.
Sektor tjetër nëpërmjet të cilës kanë siguruar të ardhurat ka qenë ai i tregtisë. Më i parë në këtë aktivitet ka qenë Nuro Hoxha; më vonë do të punojë Barjam Muço Skëndaj mbas kthimit nga emigrimi në Francë në vitet 1935-1936; Hyso Rrapo mbasi punoi disa vjet në shoqërinë italiane të ndërtimit të rrugës Kotë- Bramyshnjë. Me të ardhurat e realizuara ai hapi një dyqan në vitin 1938 në Qafë të Elimit, Hore. Rreth viteve 1955 do të hapet dyqan në shtëpinë e Rustem Xhakës. Me krijimin e Sektorit Shtetëror mbas viteve 1945 në ndërmarrjet tregtare Brataj do të punonin dhe disa tërbaçjot: Hamdi Kapo do të ishte drejtor i kësaj ndërmarrjeje për shumë kohë, i cili do të influeconte dhe në punësimin e shumë tërbaçjotëve si: Bendo Hoxha, Selman Çela, Bejo Gjodeda, Sherif Gjoka, Sinan Rrapo, Sadihan Shiroku, Milika Skendaj etj. Në këtë periudhë lokalitetin apo Komunën Brataj, për shumë kohë e kanë drejtuar kuadro tërbaçjot, Muço Delo e Baxhul Gjondeda, kurse në Postë-telegraf Feta Barjami. Sektori i Shëndetësisë ka qenë një tjetër burim të ardhurash për tërbaçjotet, këtu kanë punuar Kadri Hoxha, Selime Hoxha, Asqeri Liço dhe më vonë deri në ditët e sotme ndihmësmjeku Pajtim Skëndaj.
Punësimi në këta sektor me paga më të larta se të ardhurat nga puna vetjake do të ndikonin në përmirësimin e jetës dhe të mirëqenies familjare. Por me gjithë keto mundësi të krijuara, punën e madhe dhe sakrificat e banorëve për një jetë më të mirë sipas kërkesave të kohës në rritje, kishte varfëri ekonomike e kulturore, të cilën nuk e zgjidhi as kolektivizimi i ekonomisë nëpërmjet krijimit të kooperativës bujqësore në vitin 1956.
Sot një pjesë e tërbaçiotëve, si në të gjitha zonat e tjera të Shqipërisë, është larguar nga fshati drejt qyteteve të mëdha, Vlorë, Tiranë, Durrës etj., por malli për fshatin i mbledh ata çdo vit dhe vinë aty për të pushuar dhe festuar.
*Kryetar i Shoqatës Atdhetare-Kulturore “Tërbaçi”
Bilanc historik
Kontributet e tërbaçjotëve për liri e pavarësi në të gjitha kohërat janë të shumta. Mbi 35 – 40 veta nga ky fshat kanë dhënë jetën në luftërat e vitieve 1732 – 1760 kundër regjimit turk, mes tyre dy gra, Miro Tërbaçe dhe Gego Skëndja; 40 luftëtarë kanë marrë pjesë në luftën për mbrojtjen e Janinës me thirrjen e Ismail Qemali të parë; 116 1uftëtarë, prijësa e komandantë çetash tërbaçiotë janë vrarë në përiudhën 1900-1912; 226 veta kanë marrë pjesë në Luftën e Vlorës 1920; 31 veta në periudhat 1924-1939. Në radhët partizane në luftën Nacionalçlirimtare, përfshirë dhe çetën e fshatit, u radhitën 290 veta. Tërbaçi ka 52 viktima të Luftës; 6 dëshmorë të periudhës 1914-1924; 1 dëshmor i Atdheut mbas 1945, piloti i talentuar Bego Hoxha; 4 Heronj Populli dhe 3 Heronj të Punës Socialiste.
