Petro Marko: Himara, para disa shekujsh, sidomos pas vdekjes së Skënderbeut, quhej gjithë krahina e Labërisë së sotme, domethënë duke nisur nga Radhima, në Lekel e në Butrint. Dhe, siç dihet nga historia, ajo krahinë qe ndër zonat që i rezistoi turkut shekuj me radhë. Aty sulltanët kanë thyer kokën e tyre, aty gjetën strehë shumë nga shqiptarët, që nuk duruan dot zgjedhën turke. Gjatë viteve tridhjete, revistat “STUDI ORIENTALI”; “STUDI ALBANESI”, dhe veçanërisht Nilo Borxha, kanë nxjerrë nga arshivat e Vatikanit dokumente të rëndësishme për Himarën, sidomos për shekujt XVI, XVII, XVIII. Po ç’janë këto dokumente?
Janë relacionet dhe letrat e misionarëve bazilianë në Shqipëri. Këta misionarë bazilianë, shumica arbëreshë ose me kombësi të tjera, po që dinin shqipen, më shumë për interesa politike se sa fetare, erdhën në Himarë. Prandaj shohim krerët e Himarës t’i drejtohen mbretit të Napolit, Papës së Romës, Spanjës, Polonisë, Rusisë për ndihmë materiale dhe jo bekime apostolike e lavdërime. Duke parë këtë gjendje në Himarë, Papa dërgoi misionarët e vet. Në një letër Neofit Rodino, misionar, midis të tjerave thotë: “Jam kurdoherë midis malësorëve të mi të dashur, gjithnjë i zënë për t’i evangjelizuar dhe për të mësuar fëmijët e tyre….”. Pas Neofit Rodinos, punoi në shkolla edhe Kostantidn Onofrio, për të çelur shkollë në shtëpinë e kapedan Lekës, mik i at Onofrios, që ishte në Dhërmi, ku jepte mësim në shkollën e atyshme. Edhe imzot Stanilas ka dhënë mësime në shkollën e Dhërmiut. Po ky, u luftua ashpër si dhe De Kamilis nga peshkopi ortodoks, i cili kur shkoi në Dhërmi dhe pa fëmijët të shkonin në shkollë e të mësonin, i mallkoi. Po pse i mallkoi? Pse dhespoti i Janinës ose i Delvinës që vareshin nga Fanari, mallkoi shkollat e atjeshme? Sepse ata mësonin shqip. Se librat që lexonin, ishin shqip dhe jo greqisht, siç ishin librat e Patriarkanës, që i shërbente verbërisht sulltanit. Sepse librat e Rodinës ose dhe Nilo Katalanos, siç do ta shohim më poshtë, ishin shqip se flisnin fshatrat e Himarës. Po të ishin greqisht, ata do të lexonin librat e Fanarit. Misionarët bazilianë, nuk bënë punën e Patriarkanës që t’u mësonin nxënësve greqisht për të lexuar librat fetarë të Fanarit! Po dokumenti më i saktë, që vërteton se në atë shkollë mësohej vetëm gjuha shqipe, është puna e madhe e Nilo Katalanit. Në kohën e tij, në Dhërmi, shkolla ishte zgjeruar shumë. Aty vinin nxënës nga Dukati, Tërbaci, e gjetkë. “Gramatikën shqipe, Nilo Katalanoja e bëri për 80 nxënësit e tij të shkollës së Dhërmiut”. Atë përdorte për mësim. Ky bëri edhe një fjalor shqip-italisht…Sipas Zef Skiroit, kjo gramatikë dhe ky fjalor gjenden në duart e Skirojve.
Në kohën e Nilo Katalanos, që vdiq atje dhe varrin e ka në Shën Thanas të Dhërmiut, Patriarkana e ndezi më shumë luftën kundër shkollave shqipe. Dhespoti i Janinës, që shkonte rrallë në fshatrat e Himarës, mallkonte dhe shpifte kundër atyre që ndiqnin shkollat shqipe. Kjo luftë përshkruhet shumë në relacionet e bazilianëve. Kam shkuar dhe kam parë varrin e Nilo Katalanos që është brenda në Ajovimë të Shën Thanasit, një kishë e vogël nja pesëdhjetë metra nga shtëpia ku kam lindur….Akoma e mbajnë në gojë, brez pas brezi emrin e Papa Dhimitrit, stërnipërit e tij në Gjilek. Me këto pak gjëra, del se si para tre shekujsh në Dhërmi dhe në gjithë fshatrat e Himarës (Himarë, Vuno, Palasë) kishte shkolla shqipe. Stërgjyshërit tanë luftonin me pushkë në dorë, duke mbrojtur lirinë dhe nderin e tyre, po ishin dhe në luftë për shkollat shqipe, për të mësuar shkrim e këndim, për të lëvruar gjuhën stërgjyshërore, gjuhën trime. Qysh atëherë, Patriku i Stambollit, me anën e dhespotit të Janinës mallkonte dhe çkishëronte gjithë ata që mësonin ne shkollat shqipe, aq sa një nga misionarët shkruan midis të tjerave: “Kur erdhi Dhespoti i Janinës dhe pa nxënësit në shkollë dhe dëgjoi meshën nga Onofrio, iu vërsul dhe e kapi nga mjekra brenda në kishë…” Vetëkuptohet egërsia e agjentëve të Fanarit, që s’lanë gjë pa bërë për të ç’kombëtarizuar krahinën heroike të Shqipërisë, Himarën e Labërinë.
Moikom Zeqo: Himariotët, arbërit që krenoheshin me Skënderbeun
Himara është një nga perlat e Kaonisë ilire në shekuj, banorët e brigjeve të saj janë quajtur fisi i Keraunëve (nga emri i vargmalit). Zeusi i keraunëve është më i vjetër se ai i mitologjisë greke. Vetë kreshtat malore të Akrokeraunëve, ose Maleve të Vetëtimave kanë qenë sipas profesorit të Kembrixhit, djepi i lindjes se kultit të Zeusit, që ka si atribut rrufenë. Ky prototip i Zeusit u zhvendos më vonë në Olimp të Greqisë. Zeusi i keraunëve përfaqëson kështu një mitologji paragreke, që duhet marrë në konsideratë nga studiuesit. Duket sikur parahistoria zanafillore e Himarës është spërkatur me yllësi perëndish dhe qeniesh të shpirtëzuara. Kaq shumë autorë legjendarë të antikitetit kanë folur për të, për të mos harruar më vonë, gjeniun e romantizmit, poetin Bajron, i cili ka shkruar vargje të shkëlqyera për himariotët luftëtarë.
Arkeologu francez, Leon Rei ka skalitur këto fjalë: “Nëse Shqipëria ka me se të mburret, ajo, në radhë të parë duhet të mburret me historinë e Himarës”. Dhe ja, në Palasë para shumë vitesh është gjetur një përkrenare bronzi tipike ilire e shek. V para Krishtit. Për fat të keq, kjo përkrenare sot është zhdukur. Është e pafalshme që nga shteti shqiptar nuk janë organizuar ekspedita arkeologjike në Himarë. Themelet e mureve të kalasë së Himarës kanë gurë të mëdhenj ciklopikë, të tipizuar si mure pellazgjike, që të paktën janë të lashtë nga shek. V para Krishtit. Padyshim në këto mure, jeta ka qenë akoma më e vjetër. Një forcë e çuditshme, një lloj elani jetësor, siç do te thoshte filozofi Bergson, e ka ngritur jetën e njerëzve në shpatet e Bregut te Detit, duke i emërtuar përfundimisht ata si bregdetas. Fshatrat e Himarës mund të quhen si qytete të vogla, tepër të lashta, që përbejnë një bizhuteri përrallore. Shtatë fshatrat e Himarës, si në një numër padidik Palasa, Dhërmiu, Vunoi, Himara, Piluri, Kudhësi, Qeparoi. Por, në dokumente flitet edhe për një koncept më të gjerë të Himarës, ku përfshihet dhe Nivica, Piqerasi, Lukova, Dukati, Radhima, Tragjasi, Gumenica, Tërbaçi, Lopësi, Mavlova, Vranishti, Smokthina, Kallarati, Lepenica, Progonati, Tepelena, etj.
Himarioti Anton Linerosa, sipas Barletit mori pjesë në Kuvendin e Lezhës dhe u vra në betejën e Torviollit me 40 trima të tij më 1444. Me 31 gusht 1431, i biri i Gjergj Kastriot Skënderbeut, Gjoni zbret nga Italia në Himarë dhe çliron tërë zonën dhe kështjellën e Borshit. Princi shqiptar, Balsha II ka qenë zotërues i Himarës, pas vdekjes së tij zotëruese qe gruaja Komita Muzaka. Më 12 korrik 1577, pleqtë e Himarës dërgojnë një letër për Papën, të cilën e dërguan në Romë Gjik Kola me Gjergj Katasin. Në këtë letër ata i thonë Papës se janë arbër, se krenohen me Skënderbeun dhe se kërkojnë që Europa t’u japë armë për të luftuar kundër pushtuesve. Në shek. XVIII, himariotët dërguan në Rusi Pango Bixhilin dhe Hil Kristoforin tek Caresha e Rusisë, Elisabeta Petrovna. Në letrën që iu dërgua careshës, thuhej: “Flasim shqip, atë gjuhë që flitet në tërë Shqipërinë deri në Bosnje”. Me 1818 Regjimenti Shqiptar në Korfuz luftoi për mbrojtjen e Psarës. Anglezi Millingen ka shkruar “Himariotët kishin pamje më luftarake në tërë ushtrinë. Nuk kanë dallim nga shqiptarët e tjerë. Veshja dhe gjuha – krejt e njëjtë”….Nuk është e rastit, që Papa Dhimitri nga Dhërmiu përktheu në shqip katekizmat, u hapën shkolla shqipe gjatë shek. XVI-XVIII. Historia e Kishës Katolike në Himarë nuk mund të zhduket dhe nuk mund të mohohet.
Kristo Frashëri: Himara dhe përkatësia etnike e banorëve të 7 fshatrave
Në gjirin e shtatë fshatrave të Himarës ka një dallim në një pikë të rëndësishme. Tre nga vendbanimet e krahinës – Palasa, Himara dhe Dhërmiu – flasin brenda dhe jashtë shtëpisë shqip dhe greqisht. Katër fshatrat e tjerë, brenda dhe jashtë shtëpisë flasin vetëm shqip. Duhet patur parasysh se tre fshatrat e përmendura i kanë banesat e tyre afër detit. Për këtë arsye, ato merreshin kryesisht me lundrim, kurse kopshtarinë dhe blegtorinë e kishin si ekonomi ndihmëse. Pothuajse çdo familje kishte mjetin e saj të lundrimit, dikush anije, dikush varkë, sipas fuqisë ekonomike. Banorët e katër fshatrave të tjerë (Vuno, Qeparo, Kudhës dhe Pilur) me banesat e tyre në kodrina, larg buzës së detit, nuk merreshin, me ndonjë përjashtim, me detari, pra nuk kishin mjete lundrimi. Ata merreshin me kopshtari, blegtori dhe me emigracion. Si rrjedhim, sa herë që krahina e Himarës bëhej pre e fushatave ushtarake osmane, familjet e fshatrave kodrinore ngarkonin mbi kuaj teshat e shtëpisë dhe së bashku me familjet dhe bagëtitë e tyre strehoheshin përkohësisht në krahinën e Kurveleshit. Përkundrazi, banorët e tre fshatrave të buzëdetit, meqenëse nuk i merrnin dot anijet në krah, pasi ngarkonin mbi to familjet dhe orenditë e domosdoshme, lundronin në viset që nuk ndodheshin nën sundimin turk –
në ishujt greke Jonianë (Korfuz) ose në brigjet italiane të Puljes dhe riatdhesoheshin, nganjëherë edhe pas disa vitesh, kur largohej rreziku turk…. Këto largime të përkohshme do të na shpjegojnë depërtimin e greqishtes (dikur, sikurse e pohojnë vetë krerët himariotë në një letër të tyren të vitit 1759, edhe të italishtes) tek banorët e tyre…. Sot në përgjithësi edhe historiografia shqiptare pranon se banorët e këtyre tre fshatrave, ndonëse jo të gjithë, e njohin greqishten. Por origjinën e saj, historianët shqiptarë e shpjegojnë me ndikimin që ka ushtruar kisha greko-fanariote në Shqipëri dhe pjesërisht me kontaktet tregtare, që këto fshatra kanë patur me qendra tregtare të afërta greke, kryesisht me Korfuzin dhe me ishujt e tjerë joniane…. Midis historianëve shqiptarë dhe atyre grekë ka pikëpamje të kundërta në tre drejtime. Sipas të parëve, banorët e këtyre tre fshatrave i përkasin kombësisë shqiptare dhe e kanë greqishten si gjuhë të dytë, sipas shkrimtarëve helenë ata i përkasin kombësisë greke dhe e kane shqipen si gjuhë të dytë.
E dyta, sipas të parëve idioma greqishte e këtyre tre fshatrave ka depërtuar nga jashtë në kohët e vona, sipas te dytëve ajo është me origjinë mesjetare, madje antike. Historianët shqiptarë e besojnë konstatimin e vëzhguesit të mprehtë anglez E. M. Leake, i cili pasi vizitoi Himarën më 1804 thotë: “Pothuajse të gjithë burrat dinë greqisht dhe ata që kanë qenë në kurbet, flasin edhe italisht; por gratë përgjithësisht s’dinë asnjë gjuhë tjetër veçse shqipes”. Të dytët, nuk e kanë kundërshtuar me argumente pohimin e M. Leake, i cili e thotë shkoqur se greqishtja në kohën e tij nuk ishte gjuhë familjare.
Marrë nga libri “Himara dhe përkatësia etnike e Himariotëve”
