Filmi “My Name is Somebody” me regji dhe skenar nga Orges Bakalli ka fituar çmimin “Best Cinematography” (Kinematografia më e mirë) nga Genre Celebration Festival 2018 dhe ka marrë tre nominime: “Best Screenplay Narrative Short” (Skenari më i mirë për metrazh të shkurtër), “Best Actor” (Aktori më i mirë) për aktorin e njohur Artan Telqiu dhe “Best Actori” (Aktorja më e mirë) për aktoren amerikane Christina Vinsick. Në rolet kryesore lujanë Artan Telqiu, Christina Vinsick dhe Tony Naumovski. Filmi u përzgjodh të shfaqet në Festivalin prestigjioz të Kanës në Maj 2017.
Orges Bakalli ka lindur në Shkodër por ka ardhur në Nju Jork kur ishte vetëm tetë vjec. Ka filluar të bëj filma shumë herët, edhe ka punuar në projekte të ndryshme që janë shfaqur në Kanalin 13, BRIC TV, Kanal 25 NYC Life, MoMA, BAM, Festivalin e Filmit Shqiptar në Nju Jork, edhe Festivalin e Kanës (Cannes Film Festival).
Orgesi është nominuar për çmimin John F. Outcalt për “Outstanding Filmmaking”, nominuar për çmimin e “Regjisorit me të Mirë” në Brooklyn College Film Festival, edhe ështënominuar për NBR Grant për “Outstanding Filmmaking”.
Me 21 prill 2018 filmi “My Name is Somebody” do shfaqet në festivalin Blackbird Film Fest në Nju Jork (www.orgesbakalli.com).
Intervista me regjisorin dhe skenaristin Orges Bakalli
Bisedoi Ermira Babamusta
Na tregoni më shumë rreth vetes dhe fillimet tuaja si regjisor filmash?
Orges Bakalli: Unë kam filluar karierën time kur kam qënë në shkollë te mesme me një organizatë e quajtur Reel Works. Në Reel Works, kam filluar të punoj për projekte dhe dokumentarë të ndryshëm.
Cilat janë disa nga arritjet tuaja deri tani?
Orges Bakalli: Kam punuar në shumë filma të cilët janë shfaqur në festivale nëpër botë, dhe kanale të ndryshme televisive.
Me cilat projekte po mereni tani? Për çfarë bën fjalë, skenari, producenti?
Orges Bakalli: Projekti im i fundit është My Name is Somebody, një film i shkurtër që është shfaqur në Festivalin e Kanës. Filmi tregon historinë e një karakteri që përpiqet të harroj të kaluarën por e kaluara kthehet gjithmonë mbrapa tek ai.
Cilat janë personazhet kreyesore në këtë film dhe aktorët që marrin pjesë?
Orges Bakalli: Personazhi kryesor, Bruno, luajtur nga Artan Telqiu, është i martuar me Lindën, luajtur nga Christina Vinsick, Ata jetojnë të lumtur derisa një karakter nga e kaluara e Brunos, Toni Naumovski, shfaqet dhe mundohet të shkatërrojë këtë lumturi.
Flisni për zgjedhjen e aktorëve dhe realizimin e projektit, ku po xhirohet?
Orges Bakalli: Aktorët që kam zgjedhur ishin shokë të mi, me të cilët kam punuar më përpara në projekte të ndryshme. Karakteri kryesor ka punuar për filmin tim të parë, një nga karakteret kryesore është një artist që unë gjithmonë kam dashur të punoj dhe më në fund na u dha mundësia të bashkëpunojmë.
Cilat filma të tjera keni realizuar dhe në cilat festivale janë shfaqur?
Orges Bakalli: Filmi im i parë është Made in Amerika, i cili është shfaqur në Festivalin e Filmit Shqiptar në 2013. Filmi më i fundit, My Name is Somebody, është shfaqur në Festivalin e Kanës në 2017.
Cili është filmi apo projekti i rradhës?
Orges Bakalli: Sapo kam mbaruar së shruari skenarin e një filmi të ri. Është projekti im i parë për një film të gjatë.
Çfarë e bën një film një prodhim të mirë?
Orges Bakalli: kur një film është më afër të vërtetës dhe nuk është sipërfaqësor, unë e konsideroj prodhim shumë të mirë.
Si e vlerësoni ju kinemanë sot? Çfarë roli luan arti dhe kinemaja në
shoqëri?
Orges Bakalli ;Kinemaja është një art që ka shumë fuqi dhe mund të abuzohet shumë thjeshtë si propagandë. Unë besoj që regjizori ka një përgjegjësi të madhe për filmin që realizon.
Këshilla juaj për aktorët kur përgatiten për personazhin që luajnë, si ta përvetësojë rolin?
Orges Bakalli: Unë përpiqem t’i them aktorë që të mendojnë diqka nga jeta e tyre që i ngjason karakterit që do luajnë.
Çfarë talene të tjera keni?
Orges Bakalli: Pasioni im pas filmit është vizatimi dhe sporti.
Çfarë projektesh keni për të ardhmen dhe çfarë mund të presim nga ju për vitin
Orges Bakalli: Për vitin 2018 shpresoj të realizoj skenarin e shkruar nga unë që tregon historinë e dy vëllezërve të ardhur në New York. Faleminderit shumë për intervistën!
Ura e Kaçarellos një prej monumenteve më të rrallë arkitekturor në zonën e Pogonit, në bashkinë e Dropullit ka nevojë urgjente për restaurim.
Vegjetacioni i dendur që mbulon trupin e urës dhe dobësimi i strukturës në pjesën jugore të saj mund ta çojnë drejt shembjes objektin mesjetar të kërcënuar nga rrjedha e lumit.
Ura rreth 230 vjeçare dikur shfrytëzohej për tregti duke lidhur dy krahët e krahinës së Pogonit. Megjithëse roli funksional me kalimin e viteve është reduktuar për shkak të emigrimit masiv të popullsisë nga kjo zonë vlerat historike dhe shpirtërore të monumentit me statusin e kategorisë së parë janë të mëdha.
Administratori i njësisë së Pogonit thotë se banorët janë të shqetësuar se ura mund të ketë fatin e asaj të Hoshtevës që u shemb këtë fillim shkurti ndaj duhet ndërhyrë para se të jetë vonë.
Kurveleshi është një krahinë që jep mundësi për një turizëm në disa fusha si ajo e natyrës, turizmit malor, kulturor, historik dhe të traditës. Por deri më sot kjo krahinë pothuajse ka mbetur e pa zhvilluar në këtë fushë.
Kjo për arsyen se ajo është një zonë tepër e thellë në zemër të labërisë. Infrastruktura rrugore është e vështirë dhe mundësitë e lëvizjes janë të kufizuara. Ka disa mundësi të futesh në Kurvelesh, nga Tepelena, Gjirokastra, Vlora dhe Borshi. Nga Borshi në Kurvelesh futesh nëpërmjet Çorrajt dhe Kuçit.
Kjo është një zonë pothuajse e harruar por me potenciale të mëdha për turizmin. Krahina e Kurveleshit është zonë malore, e ndërtuar kryesisht nga shkëmbinj gëlqerorë e pjesërisht nga flishi, me reliev të lartë e të ashpër në pjesën më të madhe të tij, që në Kurveleshin e Sipërm merr karakterin e një rrafshnalte shumë të copëtuar nga përrenjtë me shtretër të thellë e gryka të ngushta në trajtë kanionesh që shkojnë deri në 150 m të thella, rrëpirash e humnerash si në Nivicë,kurveleshi Lekdush etj.
Janë të përhapura shumë dukuritë dhe format karstike si: gropa, puse, galeri, shpella si dhe mjaft fusha karstike si ajo e Progonatit, e Golemit etj, ku janë përqendruar edhe qendrat kryesore të banimit dhe tokat bujqësore. Ujërat e shirave e të borës së shumtë, nëpërmjet hinkave, puseve e të çarave të tjera depërtojnë shpejt në thellësi të tokës. Kjo bën që, sidomos Kurveleshi i Sipërm, të ketë burime të kufizuara uji, si edhe varfërim të bimësisë.
Më e pasur është zona barishtore me kullota të shumta, ku gjenden shumë bimë mjekësore, mjaltesa e bimë aromatike çaji, salepi, trëndelina etj., duke e bërë Kurveleshin një vend të përshtatshëm për zhvillimin e blegtorisë, sidomos asaj të imët, por edhe një vend me një natyrë të veçantë për t’u vizituar sidomos në periudhën e verës.
Kurveleshi i Sipërm, në pikëpamje natyrore, është një kështjellë nga ku, për të dalë në qendër të tij, në Gusmar, mund të futesh vetëm nëpër disa drejtime e kryesisht grykash malore si: Gryka e Bënçës, Gryka e Vërmikut, Gryka e Borshit për në Kuç e Grykë të Shurit deri në Gusmar dhe Gryka e Kaparielit, që të nxjerr në Golem-Gusmar apo edhe Qafa e Kreshtës.
Ky pozicion gjeostrategjik e shkëput disi Kurveleshin, sidomos atë të Sipërm, nga krahinat e tjera dhe ka favorizuar qëndresën e armatosur të vendasve, por edhe ruajtien e vlerave etnokulturore sa më autoktone. Burimet e jetesës për këtë zonë janë kryesisht blegtoria dhe pemtaria. Tokat bujqësore janë të pakta dhe në vështirësi për tu ujitur.
Kjo krahinë me një histori heroike në mbrojtjen e gjuhës amëtare dhe të territoreve të saj, akoma ka problem të zhvillimit dhe të prezantimit të traditës dhe kulturës së saj te vizitorët e huaj që duan të njihen me të. Kjo për shkak të infrastrukturës rrugore të mundimshme.
Për lashtësinë e shpellave dhe ekzistencën e tyre si vend banime të hershme ka një numër të kufizuar të dhënash historike. Një vendbanim i veçantë me një kompleks shpellash, që nuk besoj të gjendet rreth nesh prej kohëve të hershme të njerëzisë, por që ruhen edhe në kohët e sotme duke dëshmuar këtë kohë me pagabueshmërinë e tyre, janë shpellat e Velçës. Shpellat e Velçës gjenden në katundin Velçë, në komunën Brataj të rrethit të Vlorës.
Kultura e neolitit të vonë të Velçës, i takon mijëvjeçarit III p.e.re, thotë Pr.Dr .M.Korkuti.
Në Shqipëri, banimet më të hershme janë vërtetuar në shpellën e ……më parë si në Velçë të Vlorës ose rastësisht në rrethet e tjera të vendit, …thuhet në vëllimin e parë të Historisë së Shqipërisë.Dëshmi interesante rreth këtyre vendbanimeve sjell L. Cardini.Prehistoriani italian udhëtoi gjerësisht në të gjithë Shqipërinë jugperëndimore dhe ka regjistruar mbi 60 shpella natyrore( strehime guri), ndërkohë që në vitin 1936, ai ka hulumtuar shpellat e Velçës dhe ka kryer një studim paraprak të dhjetë shpellave atje, thotë K.Francisë.
Vendodhja e shpellave në fshatin Velçë
Vendodhja e shpellave në fshatin Velçë .Koordinatat gjeografike në sekonda, gradë, minuta janë :40 19 ’12” dhe 19 40 ’56”. Nën këto koordinata gjendet ky territor i këtij katundi (Velçë), juridikisht i pozicionuar në komunën Brataj, qendra e kësaj të fundit shtrihet përtej fshatrave të lumit në një shesh guri. Nga toponimi:”Varri i Tavës”, udha lë rrjedhën e ujërave të Shushicës. Ngjitja fillon me lartësi dhe me kthesa. Çdo km ,lartësia rritet. Një përrua me ujëra të kthjelltë zbret nga Beuni.Befasia, sikurse edhe vendi këtu, emërtohen në gjuhën vendase Trubull. Fshati i sotëm Velçë tregon portretin e tij me rrënjët e lashtësisë për të udhëtuar në kohët e hershme të njerëzimit. Pra, në zanafillë duhet të kuptojmë se ata(banorët) strehoheshin, (bënin jetën e tyre), në një vendbanim të veçantë në mijëvjeçarin e 3 p. Krishtit.Vendbanimi ishte tërësia e kompleksit të shpellave.
Kompleksi i shpellave është nga atraksionet kulturore më të veçanta, që gjenden në vendin tonë. Është shenjë e ekzistencës së jetës në kohët e hershme dhe është dëshmi, që ruhet e trashëgohet si pjesë e trashëgimisë kulturore të vendit tonë. Nëse s’do të kishin ekzistuar këto banesa të gdhendura në brendi të shkëmbit, atëherë dëshmitë e së kaluarës do të ishin të mangëta.
Mirëpo ato i ruajti koha nga erozionet e furishme, por edhe nga dora shkatërrimtare e njeriut, që vazhdon t’i cingëris pa shkak, pa e ditur se dëmtimi i tyre rrezikon seriozisht humbjen e një kulture të lashtë të njerëzimit. Banesat e këtij katundi gjatë udhës në ngjitje të lartësisë i ke para syve. Kjo vijë demarkacioni nuk përbën kufirin e fshatit të vjetër. Fshatrat e shullërit aty kanë rrugë-nisjen për të dalë më pas në zonën e Smokthinës. Ngjitemi majtas, nëpër kthesa…
Udha të ngjitë tek shpellat…
Velça është fshati që ka në territorin e saj shpellat misterioze të cilat dëshmojnë vendbanime të hershme autoktone. Sot, sipas shumë autorëve historianë apo arkeologë, ata pra (vendasit), kanë përdorur ekzistencën e këtyre ngujimeve në shkëmb( pra të shpellave).Aktualisht këto vendbanime i tregojnë si fakte e dëshmi, se sa të hershëm janë banorët e këtyre territoreve dhe sa të lashtë janë vetë këto troje. Njoftimet e para ti japin banorët, por ata nuk kanë më tepër të dhëna për të treguar se çfarë është gjetur në këto shpella, si është jetuar në këto banesa prej shkëmbi dhe sa ka zgjatur jetë në strehime prej guri? Një grup studiuesish( së pari misioni italian i vitit 1936),por më tepër arkeolog, në studimet e tyre shkencore, ndërmorën edhe hulumtime pas shpalljes së tyre monument kulture.Nga ky mision u bë i njohur fakti i lashtësisë së shpellave të cituara më vonë prej arkeologëve shqiptarë.
Banorët të tregojnë vendndodhjen e tyre .Shpellat e Velçës janë të njohura dhe të listuara ndër monumentet e kulturës që ka rrethi i Vlorës. Zgjedhja e shpellës së Presaranit për të treguar historinë e fshatit të tyre, si shpella më komplekse dhe e punuar nga dora e njeriut përbën, pikësëpari, një tregues domethënës.
Shpellat e fshatit Velçë -monument kulture, viti 1948
Shpellat e fshatit Velçë, janë shpallur monument kulture me këtë emërtim: “Shpella e Velçës në fshatin Velçë. Viti 1948. Koordinatat gjeografike të ekzistencës së tyre janë: gjerësi 40 19′ 12” dhe gjatësi 19 40 ’56”. Faktikisht vendimi i vitit 1948 njofton për një shpellë, që merret në ruajtje me status monument kulture. Shtatdhjetë vite më vonë sillen si dëshmi dhjetë banesa natyrale të punuar nga njeriu, që kanë moshën e shpellës së sipërpërmendur .Arkeologët thonë për një kompleks shpellash të cilat gjenden në një varg shkëmbor. Ato tashmë njihen si shpellat e Velçës me emërtimet: Kalaja, Skota, Shpella me Qiell, Presarani, Shpella e Bushit, Shpella e Maçit, Kushtègjini , Mèngjilli , Rasali , etj.
Autorët që i kanë studiuar këto vendbanime bëjnë fjalë për studiues italian. Prehistoriani italian L.Cardini, në vitet ’30, ka gjurmuar një numër të madh shpellash dhe shpellat e Velçës i ka emërtuar me numra. Përpara syve të prehistorianit italian u shfaqën dhjetë shpella në një masiv guri. Për ekzistencën e shpellave, kryesisht në lidhje me lashtësinë e tyre, në vitet ‘30 ka pasur një interesim nga arkeolog italian të misionit italian, që kryenin gërmime në Shqipërinë jugperëndimore.
L.Cardini ka regjistruar mbi 60 shpella natyrore. Në vitin 1936 ka hulumtuar Velçën
Karen Francis shkruan: “Në vitin 1930, drejtori i Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, Luigi Maria Ugolini rekrutoi Cardinin si prehistorian të misionit. Ndërmjet viteve 1930 dhe 1939, Cardini udhëtoi gjerësisht në të gjithë Shqipërinë jugperëndimore me ndihmën e një grupi tepër të përkushtuar shqiptarë.Ai ka regjistruar mbi 60 shpella natyrore( strehime guri) ndërkaq, që në vitin 1936, ai ka hulumtuar Velçën dhe kryer një studim paraprak të dhjetë shpellave. Në 1937 Cardini është rikthyer në Velçë, ku ai kishte kryer gërmime sistematike në kuadër të “shpellës pjellore” (shpella 2)”.
Raporti, që bënë D.Mustili ‘41,thotë se : “Në gërmimet e tij u zbuluan: akse guri,vegla stralli dhe një lloj e panjohur më parë e qeramikës së pikturuar Eneolitike.
Domenico Mustili shkruan:”Si provë e shkëmbimeve, janë fragmente të qeramikës neolitike të ngjyrosura, të gjetura në Velçë , jo shumë larg Vlorës ….
Kush ishte hulumtuesi i shpellave të Velçës?
Skeda e ndërtuar nga K.Francis, vërteton se ishte pikërisht, Luigi Cardini. Pas një karriere fillestare si mësues, Cardini ndjek kurse specializimi në Universitetin e Firences (anatomi kurrizore dhe osteology).Nga viti 1923 është trajnuar si studiues ( Istituto di Etnologia Antropologia në Universitetin e Firences). Pesë vjet më vonë, në moshën 30 vjeçare, u promovua në pozitën e drejtuesit të Istituto Italiano di Umana Paleontologia(Instituti Italian i Paleontologjise Njerëzore). Në nëntor 1966 stuhitë shkatërruese goditën Firencen ,ku sende të çmuara dhe libra të L. Cardinit, humbën. Duke u bazuar te K.Francisë në vitin 1999, një koleksion i vogël i L.Cardinit me fletore për hulumtimet në terrenin shqiptar nga viti 1930, si dhe fotografi të vlefshme e harta, janë gjetur brenda në arkivat e Istituto Italiano di Umana Paleontologia në Romë. Një pjesë e madhe e mbledhjes arkivore lidhet me shpellat Velçës, të cilat L.Cardini i ka shqyrtuar në vitin 1936 dhe 1937.
Velça përmban skica të kujdesshme të fakteve nga gërmimet e tij në shpellën 2, si dhe përshkrime të qarta si stratigrafia e depozitave etj. Materiale të tjera në lidhje me gërmimet në shpellën 2 përfshijnë: fotografi, vizatime teknike dhe një raport mbi eshtrat e dhëmbëve të njeriut, skica dhe një raport të detajuar nga gjeologu Alberto Pelloux, për të shtatë akset prej guri. Gjatë vitit 2001, një numër i fotografive të shpellave të paidentifikuar nga arkivi “u njohën si imazhet e shpellave të Velçës”, thotë K. Francis.
Shpella të vogla dhe të mëdha janë të dukshme kudo, në këtë fushë- shkruan K.Francis. Në qershor të vitit 2000, një ekip arkeologësh nga Instituti i Arkeologjisë Botërore,( Britania e Madhe )dhe Instituti Shqiptar i Arkeologjisë filluan një studim në terren me qëllim gjetjen e një numri shpellash prehistorike, që janë hulumtuar për herë të parë në vitin 1930 nga një arkeolog italian, (Luigi Cardini). Mbi rrugë, në të majtë, ishte mbresëlënëse fytyra e shkëmbit me vertikale të ndryshme në lartësi, me shpella të shumta të mëdha të dukshme brenda saj.
Në ngjitje, duke vazhduar përgjatë rrugës edhe për disa kilometra, duke kaluar nëpër një fshat të vogël, një kthesë në të majtë. Nga atje, plani i parë i Cardinit, për grykën e Velçës,erdhi në jetë .
Blloqe të mëdha guri gëlqeror ishin shpërndarë në frontin e shpellave, brenda një faqeje të pjerrët, të thepisur, të mbuluara me bar dhe bimësi shkurre. Menjëherë kemi filluar një ekzaminim sistematik të shkëmbit dhe shpellave të saj, duke përdorur shënime të hollësishme të L.Cardinit si referencë. Shpellat, një linjë nga veri- perëndimi në jug-lindje (nga e majta në të djathtë) së bashku, u regjistruan nga 1-10 të tilla ,vetëm në atë drejtim.
Në 1936, pas vëzhgimeve në pjesën e mbetur të grykës, L.Cardini është kthyer në shpellën 2, ku ai kryen gërmime të detajuara brenda në dhomën e parë dhe të dytë. E tërë shpella, por sidomos dhoma e dytë është e ftohtë dhe e lagësht.
Në zonën e treguar dhoma nuk është ende aktive. Nga reshjet toka poshtë është e çimentuar rëndë. Depozita e formuar e dheut dhe guri i grimcuar nga erozioni i mureve përfshin fragmente qeramike dhe eshtra. Kjo shtresë e rëndë e tokës është shumë e hollë. Themeli është vetëm nën tokë në llogore [IPU: Cardini fletore, 3 korrik 1936]. Cardini i është referuar shpellës 2 si:” shpellë pjellore”, sepse është dëshmuar të jetë jashtëzakonisht e pasur në aspektin e depozitave arkeologjike dhe me objekte. Gjatë vizitës sonë, ne kemi mësuar se shpella është e njohur lokalisht si :”Shpella Maçi”. Ekzaminimi ynë i kësaj shpelle ishte e kombinuar me shpalljen e emocioneve, se ajo ishte një nga shpellat e mëdha, fotografuar nga L.Cardini në vitin 1937 ( një shpellë e tillë më parë e paidentifikuar për ne mendohet të jetë ajo e Dragotit pranë Tepelenës) . Tipari më i njohur i shpellës Maci ishte shkëmbi në formë zemre, që pjesërisht ka penguar hyrjen. Ajo është ashtu siç duket sot edhe pse faqja e pjerrët e dukshme në të djathtë të fotografisë të L.Cardini, tani nuk është më, ndoshta është përdorur për të riparuar rrugën ngjitur. Hyrja në shpellën 2 në jug-lindje ishte rreth 6.5 m e gjerë, 8 m e lartë dhe 6-7 m mbi nivelin e rrugës. Brenda shpellës, dhoma e parë ishte e gjerë 6 m dhe 8 m e thellë dhe e ndriçuar mjaft mirë. Duke përdorur planin e Cardinit ishte e lehtë për të identifikuar pozicionet e dy llogoreve të saj, një prapa shkëmbit në formë zemre dhe një tjetër në afërsi të murit të djathtë të dhomës së parë. Zona e reshjeve, që gjendet prapa kanalit të dytë, është ende e dukshme dhe aktive. Brendësia e dhomës së parë, përmban një numër gurësh të mëdhenj, të cilët formonin një zonë të ngritur në pjesën e prapme të dhomës në anën e majtë. Kati përmbante ende depozita të dukshme, e vendosur pothuajse horizontalisht në hyrje të dhomës së dytë, ishte vendosur në formë të rrumbullakët në të djathtë. Dyshemeja e dhomës së dytë, “Korridorin e errët” të Cardinit, ishte e mbuluar me depozita të konsiderueshme të tokës së kuqe dhe me gurë të shpërndarë. Pesëmbëdhjetë fragmente u gjetën këtu nga epoka e bronzit dhe hekurit (qeramikë). Dhoma, rreth 7 m e gjatë, ishte jashtëzakonisht e errët dhe atmosfera ishte mjaft e thatë. Kati i pjerrët në drejtim e pasmë të dhomës ka patur një të çarë shumë të vogël dhe tunele kryesore që zbresin në nivelin e tokës. Në pjesën e prapme të dhomës së dytë ishte një platformë e ulët, ku shpella e ngushtuar dhe hyrja e tunelit akoma më e ngushtë e ilustruar nga Cardini, ishte e dukshme, duke na nxjerr jashtë në mal, drejt veri-lindjes. Pjesa e parë e këtij tuneli u ekzamina derisa ajo merrte një kthesë, drejt një qosheje rreth një depozite ku spikat një stalagtit, e më tej ai bëhet nëpërmjet një kalimi edhe më të ngushtë i ndarë në dy pjesë nga një kolonë stalagmit. Ky korridor, që u raportua nga Cardini, të çon direkt në shpellën 4, e vendosur më tej në faqen e shkëmbit, një fakt që u konfirmua për ne edhe nga njerëzit e zonës.
Shpella 4 është i njohur nga banorët e fshatit si:” Shpella Kala”. Vizualisht, ajo është më mbreslënëse nga të gjitha shpellat e Velçës e përbërë nga një hapësirë e madhe, me dy kate, me zgavër në jug-lindje, vlerësohet si 18-20 m e lartë dhe rreth 6-8 m gjerë. Në front, një mur është ndërtuar i cili ka transformuar dhomën e ulët në një plevicë. Muri fundor i ulët dhe një zgavër, kthesa e dhomës në një pikë te caktuar, duke formuar dhe një zgavër tjetër është pothuajse e paarritshëm më poshtë. Kjo zgavër e sipërme lidhet me shpellën pjellore [Nr 2] nga një korridor i brendshëm ,në të njëjtin nivel. Për faqen e pjerrët të jashtme në frontin e shpellës një hendek i matur ishte 1,50 nga 1,20 metra. Në një thellësi prej 60 cm, një gur i sheshtë i matur 80 x 50 cm u gjet direkt në themele. Punëtorët thonë se kjo është një “tryezë shqiptare”, një gur i sheshtë mbi të cilën ruhen ushqime. Nga llogoret u gjetën një kockë dele ,pak qymyr,brenda baltë e kuqe, një fragment i hekurit dhe një copë qeramikë .Hyrja në shpellën 4 është vulosur nga muri me fija të ndërtuar me gur gëlqeror që përshkruan Cardini, rreth 8 m i lartë dhe përmban një derë dhe një dritare. Mbi mur ishte një zbrazëti 2 m i lartë,( atëherë 4 metër) .Kati i gurit ishte me një zgavër tepër të madhe. Zgavra e sipërme është vlerësuar të jetë 7 ose 8 m e lartë, 6 m e gjerë dhe duket të jetë brenda e bollshme. Sipas banorëve, tuneli kryesor nga Shpella 2 hyn në shpellën 4 në këtë nivel .Gërmimet e Cardinit në shpellat e Velçës sollën hulumtime të pasura dhe të larmishme të burimeve eneolitike,si vegla stralli, objekte të eshtrave dhe qeramikë e gdhendur dhe e pikturuar. Në analizën e tij të Velçës, bazuar në punën e Cardinit, Mustilli (1941: 682), njoftoi se nuk ishte e mundur, që të caktojë ndonjë ndarje kronologjike të materialit. Megjithatë, në dritën e zbulimeve të mëvonshme të periudhës së njëjtë (Prendi, 1982: 198), kjo tani mund të jetë e mundur për të ri interpretuar materialin Velça , duke përdorur fletoret e Cardinit për Velçën dhe fotografitë e sendeve. Studimi gjeti se, shpellat eVelçës kanë mbetur praktikisht të pandryshuar që prej gërmimeve të kohës Cardini. Megjithëse depozitat e faqeve të pjerrët ishte larguar nga e pjesa e jashtme e shpellës Maçi, nuk pamë asnjë provë për ndryshimin ose dëmtim të depozitave të pasura arkeologjike brenda tyre.
4. Në Shqipëri,banimet më të hershme janë vërtetuar në shpellën e Velçës Vlorës .
Përse bëjmë të ditur argumentimin shkencor të kryer nga arkeologët?Krahas legjendave që qarkullojnë për jetën dhe mitet e ndërtuara në kohëra të ndryshme,mendimi shkencor është më i kualifikuari për të sjelle argumente rreth jetës së banorëve në ndërtesat e shkëmbit. Ndërtesat në shkëmb i gjejnë edhe në dy qytete antike siç është Amantia dhe Oriku.Në Amantia gjenden brenda zonës të njohur si “kala” në Orik në anën jugperëndimore të njohura me emërtimin:”kompleksi i banesave”. Në Shqipëri, banimet më të hershme janë vërtetuar në shpellën e ……më parë si në Velçë të Vlorës ose rastësisht në rrethet e tjera të vendit, …thuhet në vëllimin e parë të Historisë së Shqipërisë.Ky nuk është njoftimi i parë historik. Sipas botimit të vitit 1959 vëllimi i parë i Historisë së Shqipërisë, dhe të vitit 1965, vëllimin e dytë si dhe botimit maket 1973. Në vitin 1977, ky botim për shpellat dhe jetesën në këto vendbanime të lashta thotë:Jeta në vendin tonë gjatë neolitit u zhvillua në kushte shumë të përshtatshme natyrore. Klima e ftohtë dhe e lagësht e paleolitit, e cila kishte filluar që në mezolit t’i lëshonte vendin një klime më të butë, tani merr pak a shumë karakterin e klimës së sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojnë prej asaj të ditëve tona. Këto rrethana të favorshme natyrore ndihmuan që vendi ynë gjatë neolitit të arrijë në një nivel të lartë zhvillimi ekonomik dhe kulturor për atë kohë. Njeriu nga skllav i natyrës, siç ishte në paleolit, shndërrohet tani pak e nga pak, në zotërues i saj. Në këtë kohë lindin e zhvillohen forma të ndryshme të veprimtarisë prodhuese të njeriut, të cilat me plot të drejtë mund të merren si zanafilla e degëve të veçanta të ekonomisë dhe të përparimit teknik e kulturor të shoqërisë së sotme. Të tilla janë bujqësia e blegtoria, prodhimi i qeramikës, tjerrja dhe endja, teknika e ndërtimit të banesave etj. Përsoset në këtë kohë edhe teknika e punimit të veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn në përdorim të gjerë dhe bëhet karakteristike për epokën dhe teknika e lëmimit të gurit. Nga fundi i neolitit (eneolit), për të parën herë dalin dhe veglat e objektet prej bakri, të cilat shënojnë dhe fillimet e metalurgjisë në vendin tonë.Në këto periudha të largëta, të prehistorisë, vendbanimet i ndeshim zakonisht nëpër tarraca lumore, pranë burimeve ose në vende me toka pjellore dhe të pasura me pyje, që strehonin shumë kafshë të egra. Por krahas këtyre, vazhdonin të shërbenin si vendbanim edhe shpellat (shpella e Velçës, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat paraqiten dy llojesh: në formë gropash nëndhese (Cakran) dhe të tilla të ndërtuara drejt mbi tokë (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht këto kishin planimetri drejtkëndëshe dhe ishin një ose dy dhomëshe. Muret e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me baltë në njërën ose në të dy faqet e tyre. Dyshemetë ishin gjithashtu prej balte në disa raste ato vendoseshin mbi shtroje trarësh për të izoluar lagështirën.
5. Kultura e neolitit të vone të Velçes, qe i takon mijëvjeçarit III p.e.re
Lugina e lumit të Vlorës ruan në brendi të vet thesare të pashpallura ,që janë thinjur nga ciklet e gjata të stinëve, në muzgje të kohërave. Në rrjedhën e kësaj lugine gjenden disa qyteza ilire, që kanë njohur qytetërime madje kanë pasur zhvillime të fuqishme siç është kryeqendra Amantia Cerja, Olympja(Mavrova),shpella e shkruar e Lepenicës dhe shpellat prehistorike të Velçës. Shpellat e Velçes i përkasin kulturës së Neolitit të vone të mijëvjeçarit III p.e.s. Për kërkimet arkeologjike dhe kulturën që ka ekzistuar në këtë zonë,na jep një informacion të bollshëm Dr.Prof. M.Korkuti i cili ka studiuar shpellën e Lepenicës, që gjendet rreth 10 km në vijë ajrore si dhe në përgjithësi për artin shkëmbor në Shqipëri:”Piktura e Lepenicës”. “Lugina,shkruan ai,nga pikëpamja arkeologjike, është ende e pa studiuar në mënyrë te mjaftueshme. Në vitet 30 të shek. XX u bënë kërkime në shpellat prehistorike të Velçes, (Mustili 1954-1955). Nga sa mund të gjykojmë nga njoftimet paraprake, që janë dhënë nga disa materiale, që ruhen në muzeun historik te Vlorë dhe nga fragmente, që kemi patur mundësi t’i mbledhim mbi sipërfaqen e vendbanimit shpellor, kultura e Velçes i takon neolitit të vonë e lidhet në kohë me kulturën e Maliqit (Prendi, 1976). Epoka e bronzit dhe ajo e hekurit, në luginën e Shushicës,janë te njohura nga zbulimet e bëra në tumat e Vajzës, lënda arkeologjike e të cilave ka tipare të qarta të kulturës ilire (Prendi, 1957) . Edhe gjatë periudhës qytetare e më pas kjo lugine ka qenë banuar pandërprerë. Qyteza e Mavrovës (Olympe), kalaja e Cerjes dhe qyteti i rëndësishem ilir i Amantias janë dëshmi të zhvillimit dhe të nivelit të larte, që arriti kultura qytetare ilire në këtë zonë (Anamali, 19-7′). Kultura e neolitit të vonë të Velçes, që i takon mijëvjeçarit III p.e.re, karakterizohet para se gjithash nga një qeramike e pikturuar e cilësisë së lartë, traditë e cila, në një mënyrë ose në një tjetër, duhet të këtë ndikuar qoftë në kohën e vet, qoftë edhe në traditën e mëvonshme të banorëve të epokës së bronzit (d.m.th. te mijëvjeçarit II p.e.re), kulturën materiale të cilëve e gjejmë në tumat e Vajzës (Prendi 1957).Afërsitë stilistike, që ka piktura jone me ato të zbuluara në Verdi Rock, në Valtellina në Porto Badiscos, si edhe atë të Zhlijebi, gjithashtu edhe afërsia territoriale e saj me Velçën e Vajzën nga ana tjetër, janë tregues të rëndësishëm, që na japin të drejtën të shprehemi se piktura e Lepenices është një krijim i rralle i artit të vonë prehistorik, që duhet të jete bërë gjatë neolitit të vonë dhe e neolitit, d.m.th, gjatë mijëvjeçarit të III p.e.re,konstaton Dr.Prof M.Korkuti. Si përfundim, konstatimi edhe sipas autorëve të tjerë të cilët shprehen se :Shpellat e Velçes i përkasin kulturës se Neolitit të vone të mijëvjeçarit III p.e.s. është shkencërisht i bazuar. Kompleksi i shpellave të Velçës shtrihen në një masiv shkëmbor ku ato qarkohen në largësi jo shumë larg njëra tjetrës . Ky shkëmb masiv që zë një sipërfaqe të konsiderueshme,përbëhet nga shtresa më ngjyrë të kuqërremtë,sipër ka një mbulesë shkurore . Shpellat qarkohen rreth perimetrit të shkëmbit.
Sipas shënimeve të Prof.Piero Marcone( shkrime prill 1937), kjo shpellë duhet të ketë qenë banesë 1000 vjet para Krishtit. Shpellat e Velçës duke radhitur kompleksin e tyre : shpella e Bushit, shpella e Prezaranit,shpella e Skotës etj, janë vendbanime të lashta të banorëve autoktonë. Katundi Velçë ka pasur një emërtim tjetër që lidhet më shpellat. Po aty nga vitet ’30 nga një regjistrimi i qeverisë së kohës , ky fshat emërtohej :Nr 21- Velçë-Shpella”, emërtim ky që do t’i shkonte më tepër këtij fshati në ditët tona, se sa një emërtim sllav.
Me këtë kulturë e histori dëshmohet qartazi se asimilimi, që është synuar nga armiqtë e kombit nuk do të mund të realizohet. Dëshmi të këtilla mbeten të shkruara në shkëmbinjtë tanë. Sllavët dhe pushtuesit e tjerë, që qëndruan me shekuj në këto troje ndryshuan emrat e vendbanimeve , besimet, por nuk arritën dot të mbyllin apo të shkatërrojnë gojët e shpellave, sepse do t’u duhej të shkatërronin gjithë shkëmbinjtë e këtij vendi.
Reference
Cardini, L. 1938. Recenti Scavi dell’Istituto Italiano di Paleontologia Umana alla Barma Grande di Grimaldi. Archivio per l’Antropologia e la Etnologia 68:385-9.
Cardini, L. c.1939. Culture paleolitiche della Grotta S. Croce a Bisceglie (Bari). In: Atti della Società Italiana per il Progresso delle Scienze: 28· Riunione, Pisa 1939: 85.
Karen Francis, Institute of Ëorld Archaeology, University of East Anglia, Norëich,
Dr.Prof M.Korkuti:”Piktura e Lepenicës””.Arti shkembor ne Shqiperi”.
Vëllimi i parë i Historisë së Shqipërisë..Në vitin 1959 u botua në Tiranë vëllimi i parë i Historisë së Shqipërisë, vëllimin e dytë, doli më 1965, përbën u botua si maket në vitin 1973.
*Master. Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve
Me rolet e tij ka bërë për vete shumë fansa dhe madje ende sot mbahen mend komeditë: “Një baba tepër”, “Gjithë fajin e ka paraja”, “Pesha e gruas sime”, “Pushime në Romë”.
Bëhet fjalë për aktorin e dashur për publikun shqiptar Sejfulla Myftari, ose i njohur si Cekja i Beratit. Ai ka dhënë së fundmi një intervistë për “Story” ku ndër të tjera ka folur edhe për martesën e tij 40-vjeçare.
Gjatë kësaj interviste, Cekja i ka habitur të gjithë kur publikisht ka pranuar se e ka tradhtuar bashkëshorten, duke deklaruar se pasur të dashura, ndërkohë që ka qenë i martuar.
Aktori ka rrëfyer se: “E di që do të botohet kjo që po deklaroj, por po, kam pasur femra jashtë martese”.
Pavarësisht kësaj deklarate, Cekja vazhdon ende të jetë i martuar me të njëjtën grua, me të cilën ka tre fëmijë.
Kjo foto është shkrepur disa kilometra larg fshatit Tragjas të Vlorës, përgjatë rrjedhës së Izvorit drejt detit.
Lumi shquhet për ujra të kristalta por tepër të ftohtë, edhe kur temperatura jashtë është afër 40 gradëve celcius.
Pak vetë e dinë se rrugës për në Dhërmi, para se të mbërrijnë në Orikum, mund të ndalojnë për të pushuar buzë Izvorit të akullt, ku mund të shijojnë gatimet e zonës, freskun dhe pamjen.
Kjo skenë mu duk si një subjekt i përkryer për një tablo impresioniste. Një mulli uji i dalë jashtë përdorimit dhe bimësia që harliset rreth lumit, ca më tutje kulloste një lopë, që nuk deshi të dalë në foto… 🙂
Infrastruktura rrugore drejt Lurës, kësaj bukurie të papërsëritshme të vendit tonë është shumë e dëmtuar dhe krijon problem në lëvizjen drejt saj. Janë dëmtuar shumë vlera natyrore dhe kulturore, por ajo që quhet “Lurë” ka mbetur dhe ia vlen të vizitohet.
Investime nga privati largpamës, duken aty-këtu si dallëndyshet që lajmërojnë një stinë tjetër,më të ngrohtë e më të begatë. Ky individ kurajoz duhet mbështetur dhe inkurajuar për t’i rikthyer kësaj natyre vlerat e humbura.
Parku Kombëtar i Lurës shtrihet në malësinë e Lurës dhe zë një sipërfaqe prej rreth 1300 ha.Territori i parkut është shumë i thyer nga një radhë përrenjsh malorë ku më të njohurit janë Seta, Uraka, Malla e Lurës. Parku shtrihet përreth malit Kurona e Lurës (2121 m). Pylli i Lurës përbëhet nga drurë gjethore e halore. Përhapjen më të madhe e ka ahu, që formon pyje të dendura me një shtrirje deri në lartësinë 1600-1700 m. Mbi ahun rritet rrobulli, pisha e zezë, pisha e bardhë. Mbi lartësinë 1700 m rritet arneni i zi dhe arneni i bardhë.
Bukuri e kësaj zone janë dhe liqenet e saj. Gjithsej në këtë zone ndodhen 12 Liqene që në gjithë Shqipërinë njihen si Liqenet e Lurës. Ndër to përmendim Liqenin e Madh, Liqenin e Zi, Liqenin e Lopëve, Liqenin e Luleve etj.
Liqenet shtrihen ne shpatin lindor, në pragun e Nezhdës së Lurës. Rol në formimin dhe ruajtjen e këtyre liqeneve ka luajtur pozicioni i tyre në shpatin Lindor.Pamje nga Lura
Mbi liqene rritet një bimësi Ujore,siç është zambaku i ujit me lulet e bardha të mëdha, të cilat në verë pushtojnë gjithë sipërfaqen e tyre duke u dhënë një bukuri të rrallë. Vlera botanike dhe ekologjike e parkut pyjor te Lurës lidhet si me pasurinë, shumëllojshmërinë dhe vjetërsinë e drurëve, shumë prej të cilave kanë moshë shekullore, ashtu dhe me liqenet akullnajore, që janë nga më të bukurat e vendit tonë.
Liqenet e Lurës janë liqene akullnajore. Malet e Lurës kane drejtim veri-jug. Malet e Lurës ngrihen ne 2250 m.
Flora dhe fauna e kësaj zone është nga më të rrallat e vendit tonë. Ariu i murmë është kafsha grabitqare gjitare më e madhe e vendit dhe që gjendet në Lurë (arrin 2 metra gjatësi,1 metër lartësi dhe ka një peshë prej 180-200 kg).
Rrëqebulli është kafshw grabitqare,që arrin deri në 1 metër gjatësi, me gëzof shumë të bukur lara-lara dhe të kushtueshëm. Ai gjendet në Lure. Zardafi është kafshë grabitqare e ngjashme me shqarthin, por me trup më të madh dhe gezof të çmueshëm dhe ngjyrë kafe të thellë. Gjendet me shumicë në Lur.
Kaprolli ose sorkadhja, është një gjitar ripërtypës dythundrak i familjes së drerëve, me trup elegant 60-70 cm të lartë, deri 130 cm i gjatë dhe me një peshë 15-25 kg. Mashkulli ka brirë të degëzuar kurse femra nuk ka brire,gjendet ne Lure
Gjeli i egër është shpendi më i madh i familjes së fazanëve por mjaft i rrallë. Jeton në gjithë zonat kodrinore e malore të Evropës, po ashtu dhe në Lurë.
Bimësia është e shumëllojshme. Tipi i parë përbëhet nga drurë gjethe gjerë, që i lëshojnë fletët gjatë stinës së dimrit, dhe në lartësitë e mëdha nga drurët halorë të tipit subarktik. Këto janë masivet pyjore më të mëdha të Lurës si dhe të vendit.
Brezi i dushkut shkon deri ne 700-800 m dhe ne jug deri ne 1000 m. Ka disa lloje dushqesh si qarri, bulderi.
Brezi i ahut fillon nga 900-1000 m deri në kufinjtë më të lartë të pyllit, 1900-2000 m mbi nivelin e detit. Ai ka bimësi më të dendur dhe formacioni kryesor është ai i ahut, i cili ka dhe dendësinë më të madhe. Në brezin e ahut rriten dhe formacione halore dhe pikërisht pisha e zezë që formon pyje të veçanta në tokat më të varfëra, kryesisht në shkëmbinjtë magnetikë të Lurës. Përvec pishës së zezë, në këto lartësi takohet dhe bredhi i bardhë, i vetmuar ose në grupe me pyllin e ahut, por aty-këtu formon pyje më vete në Lurë, Bjeshkët e Oroshit…
Mbi brezin e ahut takohen pyjet e rrobullit dhe arnenit, qe formojnë pyjet më të përhapura të vendit tonë. Pyjet e rrobullit takohen në Lurë. Pyjet me arne kanë pamje më të kufizuar dhe takohen në malin e Runjes, Lurës, Dejës.
Vargmalet e Lurës ose siç quhen ndryshe Vargmalet Qëndrore shtrihen midis luginës së Drinit të Zi në lindje, pellgut të Matit në perëndim, luginës së Serriqes në veri dhe luginës së Zallit të Bulqizës në jug. Këta kufinj janë kryesisht morfologjike. Ata shtrihen në drejtim veri-jug, në një gjatësi rreth 75 km dhe gjerësi 20 km.
Lartësitë më të mëdha arrihen në pjesën qëndrore me malin e Dejës 2246 m dhe Kurorën e Lurës 2121 m. Nga kjo lartësi ato ulen në drejtim te veriut dhe jugut nen 2000 m.
Në kujtesën e vizitorit shqiptar por jo vetëm Parku i Lurës ka mbetur një ëndërr e bukur që pritet të rishfaqet. Shumë bukuri natyrore të vendit tonë u cënuan në këtë periudhë të gjatë tranzicioni por dhe shumë prej tyre janë ribërë me kujdesin e njësive vendore apo të vet individit. Ndërsa Lura e bukur, pret që në rrugët që të çojnë drejt saj të ribëhen e të jenë funksionale në dobi të banorëve të asaj zone dhe të turizmit të shumëkërkuar në këtë zonë. Lura është një Park Kombëtar dhe kështu kërkon një vëmëndje shtetërore nga institucionet që menaxhojnë natyrën shqiptare. Stina e verës po afron dhe parku kombëtar i Lurës përgatitet të presë vizitorët e parë.
Publiciteti për natyrën e bukur të Lurës është shumë i madh por kështu duhet të jetë edhe interesi dhe kujdesi për të vjelur të ardhura nga ky turizëm prej pushtetit lokal apo atij qëndror. Ka shumë pika turistike që presin investime, por deri tani kanë ngelur jashtë vëmëndjes së organeve kompetente.
Kështu rrezikohet imazhi i mirë i vlerave tona natyrore, kulturore dhe largojmë investitoret dhe klientët e këtyre fushave./ATSH
“ Sipas legjendës popullore, etërit françeskanë në fillesat e urdhërit të tyre, më të mbërritur në Arbëri në shekullin XIII, menduan të ndërtojnë kishën dhe kuvendin në afërsi të kalasë, ku dikur ishte qyteza antike. E ndërsa punonin ditën, të nesërmën në mëngjes materialet e ndërtimit nuk i gjenin aty, por në afërsi të shpellës së Shën Vlashit, përballë kalasë në kodrën ngjitur. Kjo histori u përsërit disa ditë radhazi sa jo vetëm u bë pengesë për vijimin e punimeve, por mbi të gjitha bëri habi mënyra e pashpjegueshme dhe e mrekullueshme e trasportimit të materialeve për gjithë natën. Pamundësia njerëzore e kryerjes së këtij transporti u nënkuptua si mister për të cilin kishte dorë vetë Provania Hyjnore, ndaj dhe etërit françeskanë gjykuan të mos shkojnë kundër këtij vullneti, ndaj vendosën të ndërtojnë kishën në kodrën përballë, mu aty ku gjendeshin materialet ndërtimore çdo mëngjes. Dhe ashtu u bë. U ndërtua Kisha e Shna Ndoit të mrekullive.“
Në veri-lindje të qytetit të Laçit, në faqen perëndimore të malit të Kurbinit, në faqen jugore të një kodre shkëmbore gjendet Kisha e Shna Ndoit të Padovës, dikur kisha e Shën Mërisë Nunciatë, Kuvendi françeskan dhe Shpella e Shën Vlashit. Dikur mund të ketë qenë kuvend i benediktinëve, të cilët pas largimit të tyre, ua lanë kuvendin françeskanëve. Prej vitit 1349 dokumentet e përmendin si Kuvend Noviciati, për sa kohë „…ishte gjallë provinca françeskane e Epirit“ ku fretërit që i përgjigjeshin vokacionit/thirrjes kishtare nisin udhën e tyre e përgatitjes së tyre shpirtërore për karrierën kishtare në gjurmët e urdhërit të Shën Françeskut të Asizit. Kjo kishë konsiderohet si vend i shenjtë për shkak të devocionit popullor që mbart dhe përcjell, madje përbën vendin më pelegrinazhin më të madh dhe më të rëndësishëm në Shqipëri dhe jo vetëm, ku përgjatë trembëdhjetë të martave kushtuar këtij Shenjti, në periudhën e pranverës deri më 13 qershor, këtë shejtnore e frekuentojnë sikurse thuhet rreth 2 milionë pelegrinë të të gjitha besimeve anëkënd vendit.
isha sikurse e thamë në krye të herës i ishte kushtuar Zojës Nunciatë (25 mars), njëkohësisht Pajtore e Provincës Françeskane Shqiptare, emër i njëjtë ky që kishin marrë edhe simotrat e tjera të njëkohshme të kësaj kishe në Kodër Marlekaj (Lezhë) dhe në Kep te Rodonit (Durrës). Më vonë filloi të quhet e Kisha e Shna Ndoit të Padovës (13 qershor) bazuar në përhapjen e devocionit të këtij shenjti në popullsinë e krishterë, por edhe atë myslimane.
Kjo kishë del në dokumentacionin historik për të parën herë në vitin 1557, kur qe shuguruar nga ana e Arqipeshkvit të Tivarit Imzot Gjon Brunit (Johannes Brunius), teksa ky i fundit sapo ishte kthyer nga pjesmarrja në punimet e Konçilit të Trentos. Në një mbishkrim në faqen e brendshme të murit ballor të kishës konfirmohej ky fakt:
HOC TEMPLUM CONSECRAVIT R.D. JOANNES BRUNUS ARCHIEPISCOPUS ANTIBARENSIS ANNO INCARNATIONIS DN…I MDLVII D. 2 DCM…B
që i plotësuar do të ishte:
HOC TEMPLUM CONSECRAVIT R(EVERENDISSIMUS). D(OMINUS). JOANNES BRUNUS ARCHIEPISCOPUS ANTIBARENSIS ANNO INCARNATIONIS D(OMI)NI MDLVII D(IE). 2 D(E)C(E)MB(RIS)
(Këtë tempull e shuguroi shumë i nderuari Zoti Giovanni Bruno, Arqipeshkëv i Tivarit në vitin e të Mishëruarit të Zotit 1557 me 2 dhjetor).
Mbas 52 vjetësh, në vitin 1605, kjo kishë u restaurua prej Eprorit të Kuvendit, që në atë kohë ishte At Gjon Kolesi O.F.M, i cili 10 vjet më pas do të shugurohej Ipeshkëv i Dioqezës së Arbënit. Këtë fakt e marrim vesh nga ajo çfarë na rrëfen mbishkrimi tjetër i kësaj kishe, edhe ky tashmë humbur:
ANNO DNI MDCV HOC TEMPLUM RUINAM MINUEBAT IDCIRCO A….O.
RDO P.F. JOANNE COLLESSTIO TUNE TEMPORIS IN HOC SACRO MONAS….. PRESIDENT………..EO REPAR..UM FUIT.
që i plotësuar do të ishte:
ANNO D(OMI)NI MDCV HOC TEMPLUM RUINAM (MINUEBAT) IDCIRCO A…O. R(EVEREN)DO P(ATER).F(RA). JOANNE COLLESSTIO (COLLESTIO) TUNC TEMPORIS IN HOC SACRO MONAS(TERIO) PRESIDENT…….(E)……..(AB) EO fjalë që s’kuptohen) REPR(AT)UM FUIT.
(Në vitin e Zotit 1605, ky tempull po rrënohej prandaj…kur në këtë kuvend ishte epror i nderuari Atë Fra Gjon Kolesi O.F.M., në atë kohë prej tij u meremetua. Fjala tunc temporis (atëherë) na jep të kuptojmë se ky mbishkrim qe realizuar disa kohë mbasi qe bërë restaurimi.
Kisha dhe Kuvendi i Sebastes në Laç (Laçi, Sebasi), përmendet thuajse në të gjitha relacionet e vizitave baritore të kryeipeshkvinjve të Durrësit dërguar Propagandës Fide në vitet 1640, 1650, 1658, 1662, 1670/1671, 1672, 1703, 1722, 1735, 1737, 1743, 1747, 1750, 1754, 1765, 1791, 1795, 1802, 1814/1815, 1848, 1891. Kisha, e cila u shkatërrua pjesërisht në vitin 1967 dhe përfundimisht në vitin 1971, na vjen e përshkruar kryesisht prej Imzot Mark Skurës O.F.M. (1640-1641), Shtjefën Gasparit (1672), Vinçenc Zmajeviçit (1703) Nikollë Radovanit (1754, konsullit francez Hyacinthe Hecquard (1858), për të vijuar më pas me konsullin austrohungarez Theodor Ippen në vitin 1900, provincialin françeskan At Lovro Mihaçeviç O.F.M. (1911) Dom Frano Illiajn, At Marjan Prelajn O.F.M. dhe së fundmi At Donat Kurtin O.F.M.
Mark Skura në relacionin e vitit 1641 shkruan: /Dioqezi i Krujës/
“Ka Shën Mërinë e Sebastes, kuvend i fretënve minorë observantë të Shën Françeskut, të plotë, në gur të gjallë me 3 altarë dhe me vorrezat pranë vehtes. Ajo ka vneshta që qesin ngandonjëherë 50 skudë vjetorë. Aty asht shpella e shna Vlashit, ku qe kapë prej njerëzve të Agrikolaut, larg një të tretë mili nga qyteti i thanun i Sebastes”.
Ndërsa i njëjti relator në vitin 1644 shkruan:
“Ka Shën Mërinë e Sebastes, kuvend i fretënve minorë observantë të Shën Françeskut dhe kishë famullitare e fshatit të Laçit, Kasianens krejt të plotë, në gur të gjallë dhe e mbulueme me tjegulla, e cila ka 2 kumbonë: ka vneshta që qesin dy fuçi venë: ka ara për të mbjellë por me dobi të paktë. Të nënshtruemit e saj [janë] turq felëshues: frymë të krishtena – 390”.
Fretërit e Kishës së Zojës Nunciatë, asokohe i bënin shërbim fetar edhe kishës së Shën Mëhillit në Shullaz, (sot Mal-Bardhë), pjesa ma e madhe ende katolikë dhe asaj të Shën Nikollit në Milot, që kishte pak banorë, shumica e të cilëve ishin islamizuar. Këtë na e thonë Imzot Mark Skura si dhe vizitatori apostolik apostolik Dom Shtjefën Gaspari i cili në relacionin e tij të vitit 1672 thekson:
“Me 15 të[muajt] të sipërthënë, nisur prej Bazit mbërritëm në Sebaste, kuvend i Etërve Observantë. Kishën e kanë me titullin të Nunciatës, është e mbajtur në rregull, ka mjaftueshëm orendi të shenjta e sa për material është në gjendje të mirë. Është kishë famullitare në Dioqezën e Durrësit. Nuk mbahet Sakramenti, megjithëse nuk ka rrezik prej turqve. Janë nën kujdes [fetar] të saj 25 shtëpi katolike duke përfshirë Laçin, Milotin, Shelasin [Shullazin], të krishterë 272. Tani [këtu] janë katër etër: Atë Bonaventura Guardian, Fra. Aleksandër Luçi, Fra Mark Luçi, Fra Toma prej Pëdhane. Në këtë kuvend nuk mbahet kori, por në të vërtetë oficen e thonë dy tre bashkë, por secili ka diçka të veçantë”.
Duhet thënë se At Lekë Luçi (asokohe Ministër Provincial i Shqipërsisë), në një letër të arqipeshkvit të Durrësit Imzot Mark Skurës, drejtuar Imzot Francesco Ingoli-t, ishte propozuar të emërohet ipeshkëv i Pultit. Vizitatori Imzot Vinçenc Zmajeviç në vizitën parakuvendore të Arbënit në vitin 1702 na rrëfen se në Sebaste (Laç);
“Është kuvendi i etërve observantë, e vetmja mbeturinë e qytetit me këtë emër: [Kuvendi] është i ndërtuar me mure të shëndosha në trajtë të kuvendeve të vogla të Italisë, me një bujtinë (dormitorio), tetë dhoma dhe gjëra (komoditete) të tjera që u nevojiten rregulltarëve. Ka kishën me pajtore Shën Mërinë, të shuguruar më 1557 nga Gjon Bruno, kryeipeshkëv i Tivarit, me katër altarë: i Shën Mërisë altari i madh, i Shën Prendes, ai në anën e Epistolës, ai i kryqit në anën e Ungjillit dhe, po në këtë anë, në mesin e kishës, ai i Shna Ndout: që të katërt mbahen me pastërti rregulltare (besimtare) dhe janë të furnizuar me stolisjet e shugurueshme. Ka dy kore, njërin para altarit të madh dhe tjetrin, më të hapët (të gjërë) përmbi portën kryesore. Nuk kryhen aty funksionet e tjera besimtare veçse ato të meshimit të etërve. Këta, në kohë të tashme janë katër: Atë Nikolla nga Kallmeti guardian, 42 vjeç dhe tash 20 vjet është rregulltar, A. Thoma nga Pëdhana definitor, 52 vjeç dhe tash 32 vjet është rregulltar, A. Pjetri nga Kodheli 30 vjeç dhe fra Françesku nga Shiroka, klerik profes (lajko) në moshën 25 vjeçare”.
Në këtë kuvend tregon se gjendeshin edhe tre seminaristë për t’u bërë priftërinj (meshtarë) ose shekullarë. Me sa duket këtu i kishte dërguar Imzot Gerard Gallata, asokohe me Seli në Shën Prende të Kurbinit. Se kur ka filluar të quhet me emrin Kisha e Shna Ndoit, këtë nuk mund ta themi me saktësi, por mendojmë se kjo është titulluar nën këtë pajtor me sa shihet në fundin e shekullit XVIII ose fillimin e shekullit XIX, me stabilizimin e devocionit dhe nderimit për këtë Shenjt, me ndërmjetësinë e të cilit shumë besimtarë kanë gjetur plotësimin e nevojave shpirtërore, sidomos në shekullin XX, sepse përgjatë shekullit XVII, kisha del vazhdimisht në relacionet dërguar Selisë së Shenjtë, nën pajtoren e Shën Mërisë.
Është interesante hipoteza se kopja e vetme e “Mesharit” të Buzukut, bazuar në anëshkrimet e bëra në faqet e tij, me sa duket nga klerikët vendas, mendohet të ketë dalë nga Laçi, sepse, gjykuar nga emrat e këtyre anëshkrimeve na del se në fillim të shekullit XVII emrat e këtyre meshtarëve, bazuar në relacionin e Marin Bicit të vitit 1610 shërbejnë në famullitë e Ipeshkvisë së Arbënit nga Kurbini deri në Durrës. Duhet thënë se autori i kësaj hipoteze Dhimitër Shuteriqi mendon se libri i Buzukut ishte vënë në indeksin e librave të ndaluar dhe bash për këtë fakt ai u konfiskua nga vizitatori Bici, për të përfunduar më pas në Romë. Më duhet të sqaroj se Shuteriqi gabimisht e përcakton Laçin si qendër ipeshkvore të Ipeshkvisë së Randësisë, e cila mbi bazën e dokumentacionit nuk na ka rezultuar të ketë ekzistuar si e tillë.
Në perëndim të kishës, rreth 50 metra larg saj dhe rreth 30 metra nën nivelin e saj, sepse vendi aty është i thikshëm, në një shkëmb gjendet shpella e Shën Vlashit, e cila vizitohet shumë nga pelegrinët. Njoftimet e para për këtë shpellë i kemi nga Mark Skura, 1940, 1950, Lovro Mihaçeviç etj. Hyrja, e cila është e gjerë rreth 2 metra dhe e lartë rreth 4 metra, niset në formën e një strehe dhe më tej vjen duke u ngushtuar deri sa përfundon në një vrimë të ngushtë. Në brendësi të saj në thellësi ka një elter të vogël bërë në shkëmb. Gjithashtu në muret anësore ka disa vizime e stolisje me bojë, pa një domethënie me interes historik.
Sipas gojëdhënës popullore, këtu ishte fshehur Shën Vlashi (316) prej ushtarëve të sundimtarëve vendas. Kjo gojëdhënë lidhet me kapjen e tij në Sebaste të Armenisë në malin Argaeus. Në fakt At Shtjefën Gjeçovi O.F.M. ka bërë një studim polemik me titullin “Sebaste n’Armeni apo n’Arbeni”, botuar në revistën Zani i Shna Ndout në vitet 1921-1922. Gjithsesi, ne nuk kemi të dhëna historike, të cilat mund të provojnë vërtetësinë e pohimit në fjalë. Gojëdhëna ka ardhur herët dhe është mbajtur gjallë, duke u vulosur në toponomastikën vendase si dhe duke tërhequr edhe debatin, sikurse bëri Shtjefën Gjeçovi O.F.M. Thuhet se eshtrat e Shën Vlashit qenë në fillim në Sebaste të Arbënisë, prej nga ku u çuan në Raguzë me ardhjen e parë të turqve. Më ardhjen e dytë të turqve shumë relike dhe orendi kishtare u bartën e u dërguan në Bari të Italisë. Ky kuvend u rrëzua nga tërmeti i vitit 1853, edhe pse funksionoi sikurse thuhet deri në vitin 1858, vit kur edhe vdiq frati i fundit Atë Jak Bosnesi O.F.M. Në tetor të vitit 1944, hospici u dogj nga gjermanët, për t’u rindërtuar sërish më pas.
Kisha Shën Mërisë (më vonë e Shën Antonit), ishte një ndërtesë njënefëshe mjaft e thjeshtë në pikëpamje ndërtimore e ndërtuar me gurë të bardhë gëlqerorë vendi, me gëlqere dhe rërë shtufi si dhe ishte e shtruar me rrasa guri ndërsa çatia ishte mbuluar me tjegulla. Ajo ishte ndërtuar duke iu përshatur terrenit tepër të thyer e shkëmbor ngjashmërisht me ndërtimet e kishave të periudhës paleokristiane. Sipas At Donat Kurtit O.F.M. „Përshtypja e parë për atë qi hin në kishë, âsht se i duket si me u gjetë në një Kishën nën dhè. Shtroja e saj me rrasa të mëdhaja gurit e ndame në sheshe të ndryshme si dhe elterët e mbushun me gur gëlqere janë gjith veçanërija e saj arkitekturore. Tuj kênë mali i përbâm prej nji guri të fortë, e tuj mos u gjetë ndo’i shesh sado i vogël aty afër, fretent, mbasi i kanë ndertue muret e Kishës, e kanë zgjedhë çashtjen e sheshit tuj e nda shtrojen e Kishës në trì sheshe me nivel të ndryshem e tuj i lidhë me shkallë gurit mjaft të nalta.
Këta sheshe janë të shtueme me rrasa kanddrejta a edhe me gurë të dhênun.“ Sipas At Marjan Prelajt O.F.M, kisha kishte përmasat dikund rreth 14×7 metra, ndërkohë që përmasat më të sakta është kujdesur të na i sjellë At Donat Kurti O.F.M. sipas të cilit: „Kisha nuk âsht e madhe. Ajo e matun perjashta, âsht (13 m) e gjatë me nji absidë katrore (4.50 m) gjatë, kisha âsht e gjanë (9.50 m) e naltë (6.50 m). Prejse i veshet malit kà rreth e qark të çueme e t’uluna, ajo duket edhe mâ e permbledhët se âsht.“ Muret e kishës kishin një trashësi prej 90-95 cm. Në faqen ballore para derës e cila përfundon në trajtë gjysëm harku në krye, e që ka gjërësi 1.34 metra dhe lartësi 2.90 m, kishte dy shkallë guri drejtkëndore rreth 15 cm, me të njëjtën gjatësi sa gjërësia e derës, përmes të cilave hyhej brenda në kishë. Një pamje mjaft të plotë e të qartë të hyrjes së kësaj kishe e kemi në vitin 1936, nga avokati, diplomati dhe njëkohësisht autori gjerman i ngarkuar me punë në Shqipëri (1931-1934), Erich von Luckëald, fillimisht si drejtor i zyrës shqiptare të Partisë Naziste (NSDAP) dhe më pas si ambasador i Rajhut gjerman në Shqipëri i cili ka publikuar një fotografi në librin e tij: Albanien: Land zëischen Gestern und Morgen (Shqipëria: Vendi midis të djeshmes dhe të sotmes), Mynih 1942. Po në fasadën ballore, sikurse është përgjithësisht traditë në kishat françeskane, mbi derë sikurse shihet qartë në këtë fotografi, kishte një të futur/golle në mur në formë dritareje pa dalje drite brenda në kishë, në përmasat 70x 77 cm dhe thellësi 8 cm, e cila me siguri shërbente për të vendosur ikonën e shenjtit pajtor të kishës ose të ndonjë shenjti tjetër. Sipër saj ishte dritësorja në trajtë rrumbullake me diametër 1 metër.
Kisha gati deri në gjysmën e saj (rreth 6.8 m), një lloj plateje, mandej vinin sërish dy shkallë të tjera guri të gjata, aq sa gjerësia e kishës e në lartësi prej 48 cm, të cilat krijojnë një sheshpushim të vogël 2.90 m, e më pas përmes 4 shkallësh të larta rreth 40 cm secila, mbërrihej në presbiter, anash të cilit për të dalë tek elteri i madh, i cili sikurse thamë në fillim ngushtohej bashkë me kishën për arsye të përshtatjes me terrenin shkëmbor. Ishte një ndërtim karakteristik i veçantë sipas natyrës fizike të vendndërtimit. Në vitin 1965, dy vjet përpara se të shkatërrohej, këto shkallë u hoqën dhe vendi u nivelua. Kisha ishte e shtruar me rrasa të gdhendura. Ajo kishte dy dyer, njëra në hyrjen ballore dhe tjetra që komunikonte me kuvendin. Vlen të sjellim një përshkrim relativisht të thukët të bërë nga At Marian Prela i cili thekson se: „Kisha e Sebastes, si ndërtesë, o vepër arti, nuk kà asnji vlerë, por, sikur të gjitha Kishët e vjetra të Shqypnis, në atë gjendje gjindej edhe kjo; Kishë e vogël, mure të gjana e të parregullta, mbloje e thjeshtë, pà tavan, e ultë, elterët veç sa me u thirrë elterë, shtroja me rrasa gurit të trasha të vueme pà mjeshtrì, shkallat gurit, jashtëzakonisht të nalta.
Vetëm si antikitet pat Kisha njat shkrim që diftohej se kisha kje e shugurueme, si edhe shkrimi i At Gjon Koleci, kruetan, qi bani riparime në kishë. Shihet kjartas se punimet në atë kishë ishin bame pà kurrfarë studimi e me pak art, por, punue si kje koha e vorfnia fraçeskane.“ Në vitin 1962 u hap një tjetër derë, e cila shërbente për të lidhur kishën me hotelin/ndërtesën bujtinë dykatëshe ndërtuar në vitin 1956. Kisha kishte dy dritare anash e një rrethore në fasadën ballore, ku më pas u vendos një kambanë e vogël me peshë dikund rreth 12 kilogramë. Në veri të kishës gjendeshin shumë themele ndërtesash midis të cilëve ata të kuvendit të vjetër françeskan. Në kohën kur ishte famullitar dhe njëkohësisht rektor i Shejtnores At Klement Miraj O.F.M, në të djathtë të shejtnores pat ndërtuar një ndërtesë të thjeshtë me kolona druri në përmasat 28x 10 metra, të mbuluar me tjegulla për të strehuar gjatë natës së Shna Ndoit shtegtarët që vinin prej larg.
Në vitin 1956/7, kur rektor ishte P. Filip Mazrreku O.F.M, u ndërtua një ndërtesë e madhe dykatëshe, një lloj bujtine në përmasat 30 x 8 m, për shtegtarët pelegrinë, të cilët mund të kalonin aty natën. Mjaft punime në kishë dhe në kuvend u bënë nën drejtimin e P. Mark Papajt O.F.M, në vitin 1961. Para kishës, ishte një oborr i gjërë, në fund të të cilit kishte parmakë betoni ndërtuar në kohën e P. Klement Mirajt O.F.M. Në mes të oborrit ndodhej një pishë e madhe shekullore. Në qershorin e vitit 1966, seminari dhe mjediset e kishës dhe kuvendit u deklaruan “zonë e ndaluar ushtarake” dhe në shkurt të vitit 1967, vendi i shenjtë u përdhos e kisha u hodh në erë me dinamit duke u rrënuar plotësisht në vitin 1971.
Kisha në gjendjen e sotme është ndërtuar falë kujdesit të Antonian-it dhe të fretërve të Bolonjës, të cilët vendosën gurin e parë në mars të vitit 1992, dhe bekimi solemn i saj u bë nga ana e Arqipeshkvit të Durrësit dhe Tiranës, Imzot Rrok Mirditës (1939-2015), më 2 maj 1995. Në tetor të po atij viti u pranuan për herë të parë reliket e Shën Antonit të ardhura nga Bazilika e Padovës, ku ruhet dhe nderohet trupi i këtij Shenjti. Pas dy vite e gjysëm punë, më 9 maj 2004 u inaugura Kuvendi Françeskan nga Imzot Rrok Mirdita, çfarë do të thotë se prej këtij çasti në këtë vend vijon prania e bashkësisë rregulltare françeskane.
Kisha e Shna Ndoit ka qenë në të vërtetë monumenti i arkitekturës së shpresës dhe njëkohësisht një sfidë e vërtetë për diktaturën komuniste në Shqipëri, sepse me ndalimit me ligj të frekuntimit të institucioneve të kultit dhe shpalljen sikurse dihet të Shqipërisë si vend ateist, ajo vijoj të frekuentohej nga besimtarët fshehurazi, çfarë e detyroi regjimin e atëhershëm ta kthejë këtë kishë në zonë ushtarake, vetëm e vetëm për të ruajtur imazhin e shpërfytyruar që i bënin shqiptarët shtetit të tyre lidhur me besimin.
