Intervista

Një ide e kremi krijuar por një njeri që e ka jetuar atë sistem mund të dijë shumë sekrete e të pathëna.

Flet Hasan Luçi, ish-zbulues politik i Shqipërisë në Francë: Ish-ministri i Jashtëm, Behar Shtylla blinte parfume të shtrenjta; Halim Budo hahej me Beharin se kush e dinte më mirë frëngjishten që t’i bënte qejfin Enverit, kurse Nesti Nase qe një diplomat i sprovuar që e pësoi nga sistemi.

Ministrat shqiptarë vinin shpesh në Paris, për të qëndruar tek selia diplomatike shqiptare atje, teksa e përdornin këtë qytet evropian kryesisht si tranzit.

Pikërisht, gjatë këtyre vizitave, ata kishin rastin që të shfaqeshin përtej kostumit zyrtar, mes eposideve të ndryshme që krijoheshin me punonjësit e ambasadës sonë atje.

Disa prej tyre, na tregon në këtë rrëfim të posaçëm për “Albanian Free Press”, ish-zbuluesi politik i Shqipërisë në Francë, Hasan Luçi…

Intervistoi Albert Zholi

Si do ta risillnit para lexuesit ish-ministrin e Jashtëm, Behar Shtylla përmes kujtimeve tuaja?

Ai më priti pak minuta në nëntor 1961, për të më dhënë porosi dhe uruar për detyrën e re në legatën tonë në Paris, i përgatitur si atashe shtypi. Më la përshtypje të mira për bukurinë e tij fizike (e shihja për herë të parë kaq afër), për udhëzimet lakonike e serioze, duke vënë theksin tek dinjiteti i diplomatit shqiptar dhe puna e palodhur për ta bërë vendin tonë të njohur dhe për ta përfaqësuar me dinjitet. Gjatë vajtjes dhe kthimit nga sesioni i OKB-së në tetor të çdo viti, Behar Shtylla kalonte dhe qëndronte në Paris 2-3 ditë, herë shkonte në Nju Jork me anijen “Kin Meri” nga Bretanja dhe zakonisht, kthehej me avion. Në dhjetor 1964, u kthye vetëm nga Nju Jorku në Paris. Zakonisht, ai bënte një mbledhje në legatë me personelin për të dëgjuar mendimet e hallet e tona dhe dhënë udhëzime për punën e mëtejshme.

Një nga çështjet e mprehta që ne ngrinim ishte çështja e rrogave të vogla, pas tre gërshërësh në vitet ‘60-të, pajisjeve të banesave e selisë etj., që ishin të vjetra e të pamjaftueshme. Si gjithnjë, ai hidhej në sulm duke thënë pothuajse çdo herë, se ne nuk e justifikonim as aq sa na jepej. Kështu edhe në 1964-tën bëri vetëm kritika, asnjë fjalë të mirë. Më shumë kritikoi Myslim Sinoimerin, sekretar i parë. Pastaj kritikoi Theofan Nishkun, atashe, i cili qe dërguar nga MPJ-ja në Paris të ndryshonte gjendjen. Mua më kritikoi për punë të dobët me kolonitë, në fushën konsullore e të propagandës etj. Na kritikoi të gjithëve gjithashtu për moszotërim siç duhej të gjuhës frënge, pasi na dëgjonte, qëllimisht si përgjigjeshim në telefon, si i bënim përkthimet nga shtypi frëng etj. Ne thoshim ndonjë fjalë për mbrojtje me arsyet tona të drejta, por më kot. Asnjë kurs i organizuar, se nuk paguhej asnjë dyshkë për mësimin e gjuhës me mësues atje, por të bazoheshim në forcat tona, pasi në fakt ne kishim bërë vetëm kurse të shkurtra frëngjisht.

Gjatë qëndrimit në Paris, ai dilte në dyqane dhe blinte dhurata për gruan e fëmijët. Zakonisht e shoqëroja unë, edhe si shofer. Ai pazarin e bënte zakonisht në dyqanin luksoz “Aux Trois quartiers” karshi kishës “Madëlen” dhe në “Lafajet”, prapa Operës. Rregullisht blinte parfume të shtrenjtë. Për të ngrënë hante në restorantin “Simplon” (kuzhinë italiane) në shëtitoren e italianëve (bulevardet e mëdha të Parisit). E kishte bërë zakon të mos pranonte ftesa nga personeli i përfaqësisë për dreka e darka. Kur iku kësaj here në Romë, unë do ta shoqëroja deri atje me avion e do kthehesha në Paris. Në aeroportin e Orlis ishte kohë e keqe dhe nisja u shty.

Vajtëm në një kafe, ku na shoqëronte Theofan Nishku. Ministri filloi të na fliste hapur të dyve pa doreza. Mua më tha se ende e flisja frëngjishten si negër. Unë ia ktheva se kishte të drejtë, por unë po e mësoja vetë frëngjishten dhe se kursi që pata bërë qe i shkurtër. “Mua më duhet të punoj e jo të bëhem shkrimtar i frëngjishtes”, i thashë. Ai u nxeh më tepër dhe nisi se “diplomati pa gjuhën e vendit…”, por unë e ndërpreva pa takt, shqiptarçe: “Ne jemi diplomatë që më shumë bëjmë punë teknike në legatë, merremi me ata që vijnë e hedhin barin e minjve, u përkthejmë shoferëve për punët e tyre, bëjmë tre ditë roje natën e ditën etj.”, duke mos e lënë të fliste derisa të shfryja ato që doja t’i shoshja, se na kishte ardhur në majë të hundës me punë të rëndomta, duke qenë personel kaq i vogël.

Ai më la mua, se më pa që u hodha në sulm dhe filloi me Theofanin: “Po ti, që të kemi dërguar me perspektivë se je goxha djalë dhe mund të bëhesh ministër, të dhamë 6 muaj kohë provë, po ti s’ke ecur fare”. I gjori Theofan u habit dhe u skuq me atë shfryrje ndaj tij, prandaj i vajta në ndihmesë: “Po Theofanin e ka bërë sekretar ambasadori, një teknik të thjeshtë të mbyllur në seli, ku të bëjë përpara?! Na fal shoku ministër, por po ta dinim kështu, ne nuk do të vinim këtu, bile më mirë të kthehemi sesa të na bëni leckë pa e merituar, se ju nuk jetoni këtu tani, nuk dimë si ka qenë kur ishit ju këtu me punë”. “Asnjë justifikim, -klithi ai dhe m’u drejtua mua, – dhe ti mos u bën kaq trim, por shtroju punës dhe mëso!”. Ndërkohë na thirrën për t’u nisur në Romë.

Theofani iku e shpëtoi, ndërsa me mua biseda betejë vijoi, se u kthyem edhe pak kohë në kafe, se koha ishte e keqe dhe na dhanë drekën… “Neve mezi na del edhe lokacioni (rroga), -i thashë, -mezi blej një gazetë, jetën diplomatike nuk e bëjmë dot siç duhet. Edhe kur kemi ftesa nuk marrim dot frakun të vemi në pritje”. Ai ma preu shkurt: “Te rroga e kini fjalën ju, -kërciti dhëmbët ai, – por sa të ngjishen valixhet tuaja, le të ngjishet arka e shtetit!”. “Kini të drejtë shoku ministër, -shtova unë, -se në Kuç nuk më kanë ngrënë çimkat se nëna ime i përvëlonte me finjë, kurse në Paris s’kam ç’t’u bëj me këto mobilje të vjetra etj. Ju vetë blini edhe parfume e hani në restorante…”. Por ma preu ashpër: “Mos e tepro, mos hyr në punë që s’të takojnë, mos më detyro…!”. Por ndali pa thënë gjë, se vërtet edhe unë e shkela, por s’isha pishman që ia thashë. “Do bëni mirë, sh. ministër, -shtova, -të më ktheni!”.

“Do ta shoh edhe këtë mundësi, por ju nuk bëni aq sa duhet, -vijoi ai, -për t’u bërë kuadro”. “Kur ishit ju këtu, sh.ministër, e kishit rrogën katërfishin tonë, hanit e kërcenit në lokale me gjithë gra e fëmijë, siç më tregojnë bashkëkohësit…”. Por ai ma preu sërish fjalën: “Atëherë qe atëherë, tani edhe ju s’jeni aq keq, shteti bën shumë ndërtime, ka shumë halle pas prishjes me BS e demokracitë etj.”, e uli ai tonin. Me këtë yrysh në bisedë, të dyve dreka na vajti në kurriz, se të dy ishim nevrikosur dhe njëri i binte gozhdës e tjetri potkoit.

Të nesërmen në mëngjes u përshëndetëm në legatë, ai më bëri një shenjë qortimi, se dukej s’i kishte dalë ende inati, por më uroi rrugë të mbarë. Nuk pata ndonjë rrjedhojë nga biseda e ashpër që bëra me ministrin Behar Shtylla, as nuk mora vesh nëse kishte raportuar ndonjë gjë, por marrëdhëniet tona nuk u ngrohën më. Theofanin e transferuan në atdhe më vonë, pasi duket se i lanë edhe ca kohë prove, por gjendja në legatë nuk ndryshohej hiç, ai trajtohej si teknik i thjeshtë dhe s’dilnim dot nga ky rreth vicioz atje. Nuk u ndesha më me ministrin se e pashë që ishte e kotë. Vijova punën si mundja në ato kushte që kishim në seli, pak veta, shumë punë, por pa bereqet shumë, se punët rutinë s’na linin mundësi për më tepër diplomaci.

Por në vërën e vitit 1969, unë shoqëroja një grup zviceran me në krye sekretaren e parë të asaj partie, kur gjatë përkthimit, Behar Shtylla, drejtor i Drejtorisë së Jashtme të KQ të PPSH, e nxori pak mllefin me mua. Atje ishin shumë grupe, të cilëve u mbante konferencë dhe unë përktheja në frëngjisht, se ai fliste shqip. Në një rast ai tha se De Goli, si gjel, po u bënte karshillëk amerikanëve, por unë nuk përdora fjalën “gjel” dhe ai klithi: “gjel, gjel, thuaje!”. Të gjithë qeshëm, por unë edhe sot mendoj, se francezët nuk e kanë shprehjen si tonën për gjelin komandant.

Ndërsa kur shkruaja në shtypin tonë në vitet ’80-’90, Behar Shtylla më përgëzoi njëherë që shkruaja për probleme ndërkombëtare. E dija se ai shkruante, por unë nuk isha i sigurt nëse shkruante kujtime apo gjë tjetër. Njëherë e pyeta, por më tha shkurt: “shkruaj diçka”. Unë i thashë se s’i mbaj sekret gjërat, por i shkruaj edhe kujtimet, se mendoj se kam diçka për të thënë, veç të tjerave. “Ti në tënden ke ngulur këmbë me kohë!”, qeshi ai. “Jo më shumë se ju”, -e ngava unë. Të them të drejtën, nuk më pëlqente ajo mënyra e paraqitjes së vetes e shkëlqyer prej tij, se unë nuk gjeta ndonjë gjurmë të rëndësishme në Paris nga puna e tij, megjithëse kam parë arkivin e punës së tij, por atje gjeta nënvizime të shumta në disa libra, bërë prej tij.

Mësova nga shqiptari Jakup Mahmuti, ish-kafaz në kohën kur Behari ishte titullar atje, se ai grindej pothuajse më të gjithë diplomatët e tjerë. Dukej se s’qe tolerant kur duhej dhe ishte i hidhur me kritikat e tij. Ai kishte njohuri të mira kulturore në tërësi, fliste mirë shqip e frëngjisht, qe njeri i gjallë. Ai kishte një hije të Molotovit, ishte ambicioz e punëtor, në përgjithësi i sjellshëm, sidomos xhentil me gratë, i butë, jo i vrazhdët si disa shqiptarë. Në familje nuk e di mirë, pori shikoja të dy në vizita e shëtitje me humor të mirë. Shkurt, qe diplomat i zoti, fliste qetë e me gjeste, pa i hequr kurrë syzet, ku sytë e tij të mëdhenj e të lëvizshëm shumë dukeshin të bukur. Ai u shpreh njëherë në mirëbesim, se frëngjishten e njihte më mirë se ndonjë tjetër, që mburrej ose i kishte dalë nami. Kjo m’u duk vërejtje me vend. Atëherë njerëzit flisnin jo pak për këtë garë në frankofoninë shqiptare, mes udhëheqësve.

Po Nesti Nasen, si e keni njohur?

Për herë të parë, ministrin Nesti Nase e njoha kur ai ishte ambasador në Moskë në vitet 1956-1958, me një grup studentësh, kur e vizituam ambasadën dhe në 2-3 raste të tjera, ku shokët e mi qenë më shumë korçarë, me të cilët ai takohej më shpesh, unë nuk e njoha mirë. Më mbeti në kujtesë fytyra e tij e verdhë, disi e hutuar, sytë e mëdhenj, goja disi e hapur me buzëqeshje, me shikim vëngër. Kur u bë ministër i Jashtëm, u takuam në Paris sa herë shkonte në OKB. Pata lehtësi të diskutoja krejt pa ndrojtje me të, se ta jepte mundësinë, bile edhe e teproja, duke ngulur këmbë të na miratonte projekte zyrtare për veprimtari në Francë dhe e dija mirë se i kaloja caqet diplomatike, por bëja presion, ndryshe bëheshe vulëhumbur.

Jo pak herë ai më thoshte se e kupton, ka lexuar propozimet tona, por nuk miratohen. Miqësisht më thoshte: “kërko pak, ji më diplomat”. Unë ia prisja: “më ka zënë rrota bishtin, por ka vërtetë punë në marrëdhëniet tona kulturore, ndërsa ne po ngurrojmë kot, pastaj diplomati kërkon gjithmonë shumë, që të fitojë një qime”. Në të vërtetë. Nesti bëri shumë në këtë fushë: miratoi botime, ekspozitën e artit shqiptar në shekuj, javën e filmit, shtimin e bursave për studentë dhe pasuniversitarë, miratoi vizita jo vetëm të miqve por edhe të gazetarëve, grupeve të shoqatave e turistike në Shqipëri, etj. E kuptoja se ai qe për hapje serioze në favor të vendit tonë, por çelësin e shtëpisë e kishte tjetërkush.

Njëherë më tha: “Je i kënaqur me kaq?”. “Jo, jo!, – iu përgjigja, -jam i pangopur, dua të punoj shumë dhe gjynah që bëjmë ende kaq pak në krahasim me mundësitë që kemi në disa fusha, veç tregtisë, ku francezët kanë caktuar kufi të vogël; kultura e shtypi, shoqata, kanë hapësira me rrymat e majta këtu, miqtë e dashamirësit e vendit tonë, edhe nga vende të tjera të botës”. “Do të doja të të bëja ambasador pa asnjë mëdyshje, -na tha ai një herë kur po bisedonim me Javer Malon për punët e ambasadës, -por s’të lë dikush! (E kishte fjalën për Kadri Hazbiun e Hysni Kapon nga varesha direkt për hallet e tjera të shtetit tonë). Javeri e mbështeti duke thënë: “punon shumë, ka ide, kërkon dhe ka guxim labi”. Nesti qeshi. Unë duke qeshur e shkelur syrin, thashë: “Ishalla!”, dhe shtova: “Po e bëre këtë do të gjesh belanë, jam shumë mirë kështu, se s’më zënë plumbat”.

Qeshëm me lot. Nesti të kritikonte, të lavdëronte me fjalë, por nuk të dekoronte. Me raste edhe na mbronte se kishim disa rezultate të mira në vitet ’70 dhe unë e Javeri kishim ç’të na kritikonin, se guxonim të ngrinim ide e bënim punë edhe pa miratim, ose na bënin kritika se tek ne shihnin edhe qimen në qull, kur të tjerë vegjetonin për bukuri, se përdornin peshqeshe për të mos i vënë në shënjestër. Ah varfëria e shkretë të vithis!

Njëherë, Nesti Nase vinte nga Nju Jorku dhe u njoftua ambasada se vinte në aeroportin “Sharl dë Gol” herët në mëngjes të nesërmen. Hysen Malaj, atasheu tregtar, u ngarkua ta priste, se unë isha në shoqërim të një udhëheqësi, por ndodhi që Hysenin e kishte zënë gjumi. Ministri kishte ardhur dhe priste në sallonin e nderit, siç i thoshin francezët, në aeroport nga ai telefonoi. Vajta dhe e mora. Qe inatosur pak, por prapë nënqeshte duke thënë: “Ama diplomat!”. “Por duhet prishur syri”, -ia prita unë. Kështu e bëra për të qeshur fort. Ai rrinte pak në Paris dhe kishte kënaqësi të kaloje kohën me të, bënim edhe shaka, edhe për hallet e ambasadës, qe më realist, ndërsa Reis Malile të bënte“prit gomar të mbijë bar!”.

Pas Kadri Hazbiut, për mua, Nesti Nase qe ministër me të cilin punoje me qejf se të linin të notoje në punë e të kishe rezultate, nuk të thoshin: “kjo s’bëhet!”. Por kur e thoshin se s’bëhej, ata kishin të drejtë ose ta bënin të qartë vështirësinë a rrezikun, shpesh të mbronin edhe kur bëje gabim pa dashje, nuk mendonin e vepronin pa menduar edhe për ndonjë masë disiplinore. Jepnin të kuptoje kufizimet nga lart.

Në një takim në verën 1975, Nase më dha shkurt këto udhëzime: Të sqaroheshin mirë çështjet me specialistët që bënin stazh studimore në Francë dhe t’u dërgohej me doemos programi. Kjo kishte të bënte me dobishmërinë e studimeve, por edhe për të parë realisht përse punonin në realitet që studimet e tyre t’i vlenin vendit kur të ktheheshin dhe jo vetëm palës universitare franceze. Nase kërkoi gjithashtu që të gjenim dhe të merrnim një apartament bosh për shokët e udhëheqjes dhe për shoqëruesit e tyre, se deri atëherë ne lironim banesat tona, por kjo nuk u realizua asnjëherë për arsye financiare e administrimi, se duheshin ruajtur në mungesë të tyre, probleme zinxhir.

Kur u arrestua Nesti, u ndodha në kafen “Tymi” (siç i thoshim kafes në rrugën “Hoxha Tahsim”, ku shërbente shumë e sjellshmja e gazmore Sherifja). Kur erdhi Pelivan Luçi me shokë për ta arrestuar, më kishin kërkuar, meqenëse mbaja miqësinë me të edhe pasi u hoq si ministër dhe punonte në Institutin e Marrëdhënieve Ndërkombëtare me jashtë në MPJ. Ata donin që ta nxirrja në korridor për ta arrestuar. Por fati e solli që këtë punë e bëri një tjetër. Kur po zbrisnin shkallët e hyrjes së ministrisë, u përballa me këtë pamje: Nesti mbahej nga dy vetë për krahësh, duke e tërhequr bosh sa dëgjoheshin përplasjet e këpucëve në boshllëk e pllakave. Ai kishte po atë fytyrë që përshkrova në fillim më sipër, por kësaj here shtrëngonte dhëmbët fort dhe gulçonte nga inati. Më pa duke më thënë me mimikë: “e sheh, ja ç’po bëhet”.

Ai e tundi dy-tre herë kokën kur unë i bëja shenjë të bëhej i fort, pastaj duke përshëndetur me kokë, kaloi gjithnjë i tërhequr si zvarrë. Të nesërmen dhe disa ditë më pas erdhi hetuesi Florian Kolaneci, i cili më kërkonte t’i flisja përsa dija për Nestin. Unë i flisja aq sa dija për të në marrëdhëniet e punës dhe se nuk dija ndonjë veprimtari armiqësore të tij. Për ta hequr nga vetja, se ai s’shqitej, i thashë se ndofta shoku i tij Ksenofon Nushi mund ta ndihmonte. Më pas, kur e takoja më thoshte: “Si nuk më dhe gjë për Nestin?!”. “T’i kam thënë ç’dija, si mund të gënjej?!”, i thoja. Po ai bathë, bathë, siç thotë populli!. U takova përsëri me Nestin kur doli nga burgu në vitet ’90. U takuam me atë ngrohtësi pa komplekse asnjeri. Pimë disa herë kafe së bashku, ose edhe me Peçi Mandin. Nuk kujtonim të kaluarën e hidhur për të, por e ngushëllova për vdekjen e gruas në mënyrë tragjike. Bënim biseda për të tashmen e të ardhmen. E pyeta si jetonte dhe më tha se banonte te kushëriri, se askush tjetër s’i jepte shtëpi.

Edhe ai më pyeti si jetoja dhe ç’plane kisha. I thashë se jetoja me pension dhe po merresha me shkrime, pasi s’kisha patur kohë më para. “Ti ke mundësi, -tha ai, -mbase bën edhe para për t’i botuar. “Paratë nuk vijnë tek unë, -shtova, -por diçka të vogël po bëj me ca miq belgë, të shoh se ç’do dalë”. Ai qeshte e tundte kokën me nënqeshjen karakteristike duke iu dukur dhëmbët e mëdhenj. Një ditë mësova se ai vdiq në vetmi, pa përfituar asgjë nga ardhja e demokracisë.

Një tjetër ministër i asaj kohe ka qenë edhe Halim Budo. Çfarë përshtypjesh ruani prej tij?

Halim Budon e njoha së pari në Paris kur shkonte në OKB.

Kisha dëgjuar për të që hahej me Behar Shtyllën se kush e dinte më mirë frëngjishten, do të radhitej pas Enver Hoxhës. Trup e hundëmadh, i kuq në fytyrë, bukurosh, kishte një zë tingëllues, kishte humor, por nxehej shpejt dhe përsëriste fjalët gati sa s’i merrej goja. Edhe Halimi kishte sëmundjen e parfumeve për gruan, por nuk ia kalonte Beharit. Njëherë donte të blinte një pardesy për veten e vet dhe rrahëm dyqanet një ditë e gjysmë dhe mori atë që i pëlqeva unë, mall i shtrenjtë, por i prerë për ambasador në magazinën luksoze “Aux Trois Quartiers” në Paris, pranë kishës Madelenë.

Më ka bërë përshtypje edhe një qëndrim i tij. Në një mbledhje ditore në MPJ kur po bëheshin debate mbi politikën tonë të jashtme, rastisi që për njohjen e Bangladeshit si shtet pati dy rryma, njëra për pavarësi e tjetra kundër. Halimi u ngrit pak i skuqur, se u mërzit nga kohëzgjatja e debatit dhe tha: “Ne duhet të mbrojmë vetëvendosjen e popujve. Ju më thoni tani çfarë doni, argumentet i gjej lehtë unë për të dyja palët!”. Plasi gazi dhe mbledhja u mbyll se vërtet nga ato mbledhje ditore vetëm mërzia e debatit shterp më kanë ngelur në mëndje, se vendimet merreshin gjetkë. Ai vdiq nga hemorragjia cerebrale, më edhi keq, vajta në varrimin e tij dhe për ngushëllim në familje se vërtet humbëm një diplomat të aftë dhe trim në mbrojtje të pikëpamjeve të vendit se kishte përgatitje, aftësi e përvojë të gjatë. Ylvi Lulo ia afronte si diplomat, kurse Reiz Malile qe larg të dyve kur bie fjala për gjirokastritët diplomatë të asaj kohe, veç Enver Hoxhës i kalibrit ndërkombëtar.