Histori

Ju bëjm me dije se : Që shqipëria gjatë perjudhës 1993 – deri më 1996 , ka kryer eksportimin më të madh të armatimeve në Europë , duke mbajtur vendin e parë dhe absolut , në raport me numrin për fymë të popullsisë, duke ja kaluar për nga eksporti i armëve dhe vendeve me traditë si Rusia , Gjeramnia , Franca etj.
E theksojmë , jo për nga prodhimi i armëve , por nga eksportimi i tyre.
Do pyeste dikush me të drejtë . Po nga plasi ky talent tek shqiptarët , që deri dje importonin armë nga Kina dhe Rusia , sot na dolën eksportuesit më të sukseshëm të europës !
Mos u habisni . Shqipëtarët kanë pasur traditë në kontrabandën e armëve.
Vetë nalt madhënia etjë , i biri i Ahmet Zogut , Leka Zogu kërkohej nga shumë vënde të botës, për tregti të pa ligjshme armësh.
Siç dihet , tregtia e armëve , e drogës , e qumshtit , janë tregtitë më fitim prurse sot në botë.
Dhe Leka ishte njish…..Kjo ekseperiencë nuk duhej humbur kot ,si dhe koha sduhej harxhuar kot . Ndërkohë që Zogistët , përfaqsohen nga Fatmir Mediu ( Orkestrantin e planit B të kontrabandës së armëve ku për të humbur gjurëmët dhe në pa mundësi për të hapur përsëri depot e armëve, krijuan Gërdecin ) dhe ish Republikanin Sabri Godo (ish- sigurimsi enverit, që braktisi në fund komunizmin si Saliu , dhe u bënë demokrat )
Duke pasur duart në mjalt e duke ditur mirë rugëtimin dhe tregjet e kontrabandës së armëve filloj eksortimi 24 orë në ditë.
Sikur të kishte gojë të fliste ajo pista e aviacionit të Kuçovës, se sa miljon tonë ngarkesa me armë mbajti në kurriz, do habiteshit.
Armët Made in Albania u kapën nga SHBA, në duart e terroristëve në Somali, deri atje na ce cuan namin bishtat e Berishës me orkestrantët e Zogut. ( Po Blend Fejziu di të shkruaj vetëm për diktatorin , libra , për epokën kur u bë miljarder nëpërmjet TV, nuk shkruan ndonjë libër ,ku as Pipo Baudo dhe Refaela Kara , nuk kanë aq pasuri sa ka krijuar Fejziu i Zogut për kaq vjet )
Pra këto miljona ton armë, jo vetëm që shqetsonin SHBA dhe Rusinë , kur binin në duart e rebelve , por prishinin në mënyrë bastarde pazaret e armëve në tregun botëror.
Ndaj u kërkua urgjent , nga NATO dhe SHBA, që të vihej kjo tregti nën kontroll , por mbi të gjitha të dihej sasia e armëve që i ishte shtur rebelve në mbarë botën, atje ku zhilloheshin
luftime e ku ishin vatrat më të nxehta të luftës globale.
Ky reagim , disi i gjen të pa përgatitur krerët e qeverisë në Tiranë .Ndërkohë që ndërpreja e kontratave të shitjeve në mënyrë të një anshme nga qeveria e Berishës , kërkonte dëmshpërblim të palës blerse (Rregullat e lojës në trefti armësh). Për këtë arsye uvu në zbatim plani C-ë .Nëpërmjet këtij plani do bëhej e mundur , grumbullimi vullnetar i lekve apo valutës nga populli, duke ja marrë këtij të fundit , me mënyrat më tradiconale korruptive që kishte njohur bota në atë perjudhë .Si përfundim u krijuan Piramidat finacare.
Me mbyllej e tyre u siguruan dy gjëra njkohësisht.Paratë e vjedhura , si dhe do hapeshin depot e armëve , ku populli do vërshonte drejt tyre duke mos pasur rugë tjetër pasi do kishte humbur gjithshka. Dhe ashtu ndodhi.
Depot u hapën nga populli , të lëna pa kontroll nga qeveria Berisha ,që kishte detyrën ti ruante në 1997.
Depot u hapën nga populli , të lëna pa kontroll nga qeveria Zogiste ,që kishte detyrën ti ruante në 1937.
Në 1997 depot ishin 80% të boshatisura, ngaqë ishte shitur gjithshka , tradhëti ndaj popullit.
Në 1937 depot ishin 95% të boshatisura, ngaqë armëve ju ishin hequr shulet dhe topave ju ishin lyer grykat me graso, tradhëti ndaj popullit.
Qëllimi u arrti, armët e blera dhe krijuara me djersën e popullit u shitën , populli u vodh në piramida , këto ishin anët pozitve që solli demokracia e plerave shqiptare.
Dhe sot cicëroj , përsri ata që rropën e vodhën këtë popull dudum që nga 1930 e deri më sot.
Shtrëngoni fort kriminelët , bashkpunoni në jetë të jetve me ta
tradhëtia ndaj këtij populli nga elementë të këtij populli qenka e thënë të trashëgohet në gjak.
Kush mundë të thotë se përsa prononcohemi nuk themi të vërtetën. Nga : Roland Bademi

Refik Kadija

Benjamin Disraeli, Kont i Beaconsfield-it (1804-1881) është një personalitet britanik i vërtetë, njihet gjerësisht si burrë shteti, politikan e diplomat, dy herë kryeministër i Anglisë.

Ai njihet edhe si romancier e udhëtar nëpër shumë vise. Ai njihet gjerësisht nga publiku anglez si autor i shumë romaneve. Ai botoi 17 romane, duke filluar me romanin Vivian Grey (1826), e pastaj me radhë Duka i ri (1831), Kontarini Fleming: Një autobiografi psikologjike (angl. Contarini Fleming: A psychological autobiography) (1832), Historia e mrekullishme e Alroy-t etj. Dihet gjithashtu se gjatë udhëtimeve të tij nëpër vise të Perandorisë Otomane, ai vendosi të ndiqte gjurmët e Bajronit për të parë disa nga vendet që vizitoi Bajroni në Shqipërinë e Jugut.

Në njëfarë mënyre ai mund të konsiderohet si një nga dishepujt e Bajronit, si një nga të ashtuquajturit “Fëmijët e Bajronit”. Mirëpo ajo që ishte lënë në harresë, që nuk dihej fare ose dihej fare pak nga ndonjë albanolog, është fakti se ai shkroi një roman për Gjergj Kastriotin – Skënderbeun, me titull “Lavdia e Iskanderit” (angl.“The Rise of Iskander”), të cilin e botoi në Londër më 1833. Në fakt Disraeli e konsideron Gjergj Kastriotin si princ grek, si prijës të Epirit të Greqisë dhe disa nga personazhet e romanit kanë emra grekë.

Në të vërtetë nuk ka fare rëndësi se si e quan Disraeli Skënderbeun. Dihet nga e gjithë bota se kush ka qenë Gjergj Kastrioti. Dihet dhe se çfarë është Epiri. Me gjithë atmosferën romantike të romanit, në vepër përmenden disa fakte historike e toponime të njohura.

Thuhet se Skënderbeu ishte nga Kruja dhe se kryeqendra e principatës së Epirit është Kruja. Përmendet dhe çlirimi i kështjellës së Petrelës nga Skënderbeu. Gjithashtu përmendet aleanca e Skënderbeut me Huniadin.

Në një rast, paçka se vetëm në një rast, Disraeli vë në dukje, në mënyrë mjaft kuptimplote, nga fillimi i romanit, kur përshkruan veshjen e Skënderbeut, se heroi “mbante veshur këmishën krejt të bardhë që është karakteristike për shqiptarët” (angl. “He wore also the full white camese common among the Albanians”).

Gjithashtu në Kapitullin 19, në një letër që i dërgon Idunas, Nicaeus-i e informon se “turqit, nën udhëheqjen e Mahomedit, kishin pushtuar Shqipërinë, dhe se hungarezët, nën komandën e babait të saj, kishin ardhur për të përkrahur Kryqin. (angl. “the Turks, under Mahomed, had invaded Albania; and that the Hungarians, under the command of her father, had come to support the Cross”).

Shumicën e mbresave që provoi e mblodhi gjatë vizitës së tij nëpër Shqipërinë e Jugut Disraeli i hodhi në shkrimet e tij, bile jo vetëm në romanin Lavdia e Iskanderit, por dhe në dy romane të tjerë: Contarini Fleming dhe Historia e mrekullishme e Alroy-t.

Lavdia e Iskanderit është një roman i shkurtër prej 22 kapitujsh dhe 113 faqesh (sipas botimit të vitit 1903).

Ka shumë të ngjarë të jetë shkruar në qytetin jugperëndimor anglez të Bathit gjatë dimrit të 1832-1833, dy vjet pas kthimit të Disraelit nga turneu i tij nëpër viset shqiptare. Ai u botua për herë të parë në Londër më 1833 tok me romanin Duka i Ri.

Në romanin Lavdia e Iskanderit Benjamin Disraeli e ka përdorur historinë dhe figurën e Skënderbeut për të krijuar një histori melodramatike aventurash e romance, e cila kënaqte shijet e masave të gjëra të lexuesve në fillim të shekullit XIX. Mirëpo lexuesi i etur për aventura të jashtëzakonshme nuk shikonte asgjë të pazakontë në subjektin e këtij romani, kështu që kjo bëri që romani të mos kishte edhe aq sukses.

Në vitin e botimit të parë të romanit, revista periodike The American Monthly Review shkruante:

“Lavdia e Iskanderit është një krijim pafundësisht i parapëlqyer. Është një histori e vogël, e cila mbështetet në revoltën kundër turqve që bëri Iskanderi i famshëm, apo siç e kanë quajtur ndryshe, Skënderbegu, Princi i Epirit, dhe në rivendosjen nga ana e tij të pavarësisë së vendit të tij për një periudhë kohe.

Dashuria është natyrisht një përbërës kryesor dhe heroinën autori e gjen tek e bija e Gjon Huniadit të shquar. Ajo zihet rob nga turqit dhe dërgohet në sarajet mbretërore të Adrianopolit. Interesi kryesor i historisë përqendrohet në përpjekjet e suksesshme që bën Iskanderi për të realizuar arratisjen e saj si dhe në këmbënguljen e Nikeusit, princit të Athinës, për ta bërë për vete me çdo kusht, ndonëse ajo e ka refuzuar dashurinë e tij.

Pastaj Nikeusi, pasi e poshtëron veten duke u sjellë me pabesi ndaj vashës, vdes në betejë duke u përpjekur për të rifituar nderin e humbur dhe e lë epirotin më fatlum që të gëzojë nusen e tij dhe mbretërinë e tij të fituar me mundim.

Historia tregohet këndshëm dhe është krejtësisht po aq e përsosur sa çdo vepër tjetër artistike që ka dalë nga pena e këtij autori, ndonëse nuk ka merita të larta deri në atë shkallë sa të meritonte të radhitej në një rang të shquar në përmbajtjen e një “suveniri” apo në kolonat e një Reviste”.

Ky artikull i një reviste të tille prestigjioze siç ishte The American Monthly Review, e cila botohej në Boston, nuk duhet të ketë kaluar pa u vënë re nga C.C. Moore-i, i cili në atë kohë ishte 35 vjeç, si dhe nga H.W. Longfellow, i cili jetoi në Boston për gati pesëdhjetë vjet, dhe ishte profesor i gjuhëve të huaja dhe i letërsisë në Universitetin e Harvardit për një kohë po aq të gjatë.

Artikulli mbi Skënderbeun iu paraprin veprave që secili prej tyre shkroi rreth heroit kombëtar shqiptar. Të dy këta amerikanë të letrave duhet të jenë njohur me veprën e Disraelit për Skënderbeun meqenëse ajo u botua në Amerikë qysh më 1842, kur Moore ishte 63 vjeç e Longfellow 35.

Ndonëse Lavdia e Iskanderit nuk përbën një nga triumfet kryesore të Disraelit si romancier, ai megjithatë u lexua me interes të madh nga një masë e gjerë lexuesish anglezë dhe amerikanë gjatë tërë shekullit XIX.

Gjatë viteve 1833-1927 ky roman u botua në Angli dhe në Amerikë mbi njëzet herë, ndër të cilat mund të përmendim: në Filadelfia më 1842, Boston 1874, Londër 1881, Boston 1887, Londër 1888, Londër 1880-1891, Boston 1900, Londër dhe New York 1904-1905, Londër e New York 1919, Londër 1926-1927 dhe New York 1927.

Ai bile u botua dy herë në greqisht dhe një herë në sllovenisht. Në fillim të shekullit XX interesi për këtë roman filloi të venitet për shkak se ndryshuan shijet e masës së lexuesve.

Në romanin e tij Lavdia e Iskanderit, Dizraeli nuk bën as përpjekjen më të vogël për t’i qëndruar besnik historisë apo për të dhënë një tablo realiste të jetës së Skënderbeut. Ai thjesht krijon një rrëfenjë romantike në trajtën e një romani të shkurtër, i cili ka si figurë qendrore Skënderbeun. Ai krijon një sfond oriental, me ngjyrime lokale shqiptare dhe kostume të përsosura, të cilat autori i pëlqente aq shumë.

Në shënimet e udhëtimeve Home Letters, Disraeli iu referohet shpesh shqiptarëve të cilët e kishin magjepsur me karakterin e fortë, cilësitë fizike e aftësitë luftarake. Ato i gjeti të përshkruara bukur në veprën e Lord Byron-it.

Mirëpo për Princin e famshëm të shqiptarëve ai duhet të ketë mësuar fillimisht nga shkrime më të hershme se ato të Byron-it, si esetë e burrave të shtetit e udhëheqësve ushtarakë të shquar të shekujve të 17-të e 18-të, si diplomati e shkrimtari Sir William Temple (1628 – 1699), i cili e radhit Skënderbeun midis shtatë prijësve më të mëdhenj të historisë; apo eseisti, poeti e politikani Joseph Addison (1672-1719); dhe Gjenerali James Wolfe (1727-1759), komandanti i forcave angleze në Betejën e Fushave të Abrahamit në Quebec më 1759, i cili, në një letër që i dërgonte Thomas Townshend-it më 18 korrik 1756, i shkruante:

Skënderbeu “ua kalon të gjithë oficerëve të lashtë e modernë në drejtimin e një ushtrie të vogël mbrojtëse. Unë e kam ndeshur atë vetëm në Historinë e Turqisë dhe asgjëkundi gjetkë”.

Duke qenë njohës shumë i mirë i historisë së Turqisë, nuk ka dyshim se Disraeli e ka njohur veprën madhore të historianit të famshëm anglez Edward Gibbon (1737–1794), Historia e Rënies dhe Shembjes së Perandorisë Romake”, ku ka gjetur informacion të hollësishëm për figurën e Skënderbeut.

Megjithëse Lavdia e Iskanderit mund të mos jetë një kryevepër për sa iu përket vlerave të mirëfillta letraro-artistike, ai është një roman me rëndësi të konsiderueshme.

Së pari, ai është trajtimi i parë i historisë së Skënderbeut në prozën origjinale angleze. Së dyti, është një nga veprat e pakta në prozën angleze që shtjellon një subjekt shqiptar.

Së treti, është vepër e plotë e një figure të madhe poliedrike siç ishte Benjamin Disraeli dhe është një roman që pati mjaft popullaritet në kohën kur u shkrua dhe më pas për gati një shekull në Angli dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku u ribotua disa herë.

studiues i gjuhës dhe i letërsisë angleze

Gjatë periudhës së mesjetës, përgjithësisht, në fushën e arkitekturës u bë një përparim i ndjeshëm në teknikën e ndërtimit. Shek. VI karakterizohet nga ndërtime masive në territorin e Shqipërisë që përfshihej në provincat e dy Epirëve dhe Prevalitanës. Mbizotëruan kryesisht ndërtimet me karakter mbrojtës, që synonin t’u bënin ballë sulmeve avaro-sllave.

Nga – Albert Vataj

Veprat më të rëndësishme të artit që njihen në Shqipëri nga shekujt e mesjetës i përkasin arkitekturës.

Kjo shpjegohet me faktin se arkitektura ishte e lidhur me nevojat e jetës së përditshme, me banimin, mbrojtjen e vendit si edhe me nevojat e forcave politike drejtuese të kohës për vepra monumentale. Përveç kësaj monumentet e arkitekturës kanë mundur t’u qëndronin më mirë dëmtimeve të kohës sesa veprat e tjera të artit, që u shkatërruan nga luftërat e shumta.

Gjatë periudhës së mesjetës, përgjithësisht, në fushën e arkitekturës u bë një përparim i ndjeshëm në teknikën e ndërtimit. Shek. VI karakterizohet nga ndërtime masive në territorin e Shqipërisë që përfshihej në provincat e dy Epirëve dhe Prevalitanës. Mbizotëruan kryesisht ndërtimet me karakter mbrojtës, që synonin t’u bënin ballë sulmeve avaro-sllave. Perandori bizantin Anastasi I (491-518) fortifikoi qytetin e tij të lindjes, Durrësin, me tri radhë muresh, ndërtoi kështjella dhe riparoi mure qytetesh.

Periudha e Justinianit I (527-565) ishte më intensivja në fushën e ndërtimeve, sidomos të atyre me karakter ushtarak. Përveç tyre ai ndërtoi shumë kisha, ujësjellësa etj. Këtë veprimtari e bën të njohur në veprën e tij Mbi ndërtimet historiani i Justinianit, Prokopi i Qezaresë. Por gjithë këto ndërtime pjesërisht nuk janë ruajtur, ndërkaq shumica e emrave të vendeve të përmendura nga Prokopi është vështirë të identifikohen me emrat e rinj.

Fortifikimet më të rëndësishme të shek. VI janë pa dyshim muret rrethuese të Durrësit që i takojnë periudhës së sundimit të perandorit Anastasi I. Ato janë ndërtuar krejtësisht me tulla dhe kanë një gjerësi prej 3,50 metrash.

Çdo 60-65 metra janë ndërtuar kulla të fuqishme pesëkëndëshe, të cilat kanë patur një lartësi prej 18 m dhe ndaheshin në tri kate me dysheme druri. Kati përdhes kishte një lartësi të dyfishtë dhe shërbente si depo. Kati i parë përbëhej nga një hapësirë e vetme e pajisur me frëngji për katapulta.

Kati i dytë mbulohej nga qemere mbi të cilat ndodhej tarraca e rrethuar nga parapeti me frëngji. Muret e qytetit përshkoheshin nga një numër i madh portash, prej të cilave ruhen vetëm dy prej tyre në murin jugperëndimor.

Hyrja kryesore e qytetit, e cila nuk ekziston më, duket se ndodhej nga verilindja. Sipas përshkrimit të Ana Komnenës, para kësaj porte qëndronte një statujë prej bronzi, e cila me sa duket kishte mbetur aty nga koha romake dhe i kushtohej perandorit Adrian.

Në shumë drejtime vlerat arkitektonike të Durrësit në fushën e artit të fortifikimit i kalojnë kufijtë krahinorë. Para se gjenerali i Justinianit, Belizari, të ndërtonte në Romë një tip të ri bedenash, që siguronin një mbrojtje anësore, dhe që sipas Prokopit bëri përshtypje në atë kohë, ato i gjejmë të zbatuara në kështjellën e Durrësit.

Gjatë periudhës së Justinianit vërehet një tendencë për ndërtimin e kështjellave mbi lartësinë e kodrave, përdorimi i akropoleve dhe nënndarje të tjera, që s’ishte gjë tjetër veçse kthimi në format e vjetra të periudhës helenistike apo të fortifikimeve më të hershme ilire. Shembuj të tillë ndeshen në kështjellën e Zvezdës, Zaradishtës, Çukës së Ajtojt etj. Frëngjitë fillojnë të bëhen gjithnjë e më të ngushta, hyrjet e vjetra murosen ose ngushtohen duke e bërë mbrojtjen gjithnjë e më pasive.

Një vend të rëndësishëm midis monumenteve të arkitekturës mesjetare zënë ndërtesat e kultit të krishterë. Ndërsa banesat brenda kështjellave ishin të thjeshta, përgjithësisht njëkthinëshe, ndërtimet e kultit të krishterë përbëheshin nga godina të mëdha, të tipit bazilikal ose me planimetri qendrore, prej të cilave mbizotëronte tipi i parë. Këto ndërtime ndoqën në vija të përgjithshme skemat arkitekturale të shekujve të fundit të arkitekturës romake.

Mjaft monumente kulti të kësaj periudhe janë nxjerrë në dritë nga gërmimet arkeologjike në Ohër, Amantia, Bylis, Butrint, Elbasan, Lin (Pogradec), Tiranë, Paleokastër (Gjirokastër), Tushemisht (Pogradec), Polenë (Korçë), Karbunarë (Vlorë), Pluk (Fier) etj. Deri tani janë zbuluar gjurmët e rreth 30 bazilikave, dyshemetë e të cilave në pjesën më të madhe kanë qenë shtruar me mozaikë. Vetëm në qytetin antik të Bylisit, brenda mureve rrethuese të ngritura nga Justiniani I, janë zbuluar pesë bazilika të mëdha.

Numri i madh i këtyre monumenteve, cilësia artistike e realizimit të tyre si dhe përmasat shpesh gjigante tregojnë se në trevat iliro-shqiptare, arkitektura kishtare, veçanërisht në shek. VI, kishte marrë një zhvillim të madh.

Bazilikat ishin ndërtime që kishin një shtrirje të theksuar gjatësore. Ato ndaheshin në tri hapësira kryesore (nefe) nëpërmjet një sistemi arkadash mbi pilastra apo mbi kolona dhe mbuloheshin me çati mbi kapriata druri (varianti helenistik) ose me qemere (varianti oriental).

Në anën lindore ndodhej absida ku vendosej altari, ndërsa hyrja kryesore ndodhej nga perëndimi dhe paraprihej zakonisht nga një parasallë (narteksi). Në bazilikat e mëdha kishte dhe një oborr të hapur me kolona (atrium) si dhe ambiente të tjera ndihmëse (Bazilika e Arapajt-Durrës).

Më të rralla janë ndërtesat e kultit me planimetri qendrore. Karakteristikë e tyre është ndërtimi rreth një ambienti kryesor, që ndodhet në qendër të ndërtesës. Ndryshe nga bazilikat, në këto ndërtime mbizotëron boshti vertikal kundrejt atij gjatësor. Këto ndërtesa që mbuloheshin në të shumtën e rasteve me kupolë, përbëjnë veçoritë themelore të arkitekturës bizantine në shekujt në vazhdim. Në vendin tonë deri tani janë zbuluar dy ndërtime të mirëfillta me planimetri qendrore: kisha e Linit (Pogradec) dhe Baptisteri i Butrintit, të cilat shquhen dhe për vlerat e mëdha artistike të mozaikëve të dyshemesë.

Gjatë shekujve të parë të mesjetës, që u karakterizuan nga pushtimet avaro-sllave, të cilat sollën si pasojë shkatërrimin e shumë qyteteve dhe kështjellave si dhe shndërrime të mëdha etnike në Ballkan, vihet re një rënie ekonomike dhe për pasojë edhe rënie në fushën e ndërtimeve civile apo të kultit. Në ndonjë rast shpenzimet kalojnë në favor të fortifikimeve, si në Butrint ku një pallat peshkopal mbeti i papërfunduar, ndërkohë që rindërtohet një mur mbrojtës në shek. VII. Gjurmë të tjera ndërtimesh mbrojtëse të mesjetës së hershme hetohen gjithashtu në kështjellën e Lezhës dhe të Pogradecit. Për dy shekuj vazhduan të përdoren të njëjtat monumente kulti në zonat që i qëndruan pushtimeve sllave. Riparimet apo rindërtimet janë realizuar me një teknikë të varfër, që tregon për vështirësitë ekonomike të kohës. Bazilika e madhe e Butrintit e ndërtuar në shek. VI rindërtohet në shek. IX. Gjithashtu, në shek. XI vazhdon të përdoret bazilika e Ballshit, ku mbreti Boris i bullgarëve, në vitin 865, kthehet në fenë e krishterë.

Gjatë shek. X vërehet në përgjithësi një rritje e nivelit të ndërtimeve. Kriza që u shkaktua nga inkursionet arabe në detin e Jonit dhe shfaqja e frankëve në kufijtë perëndimorë rriti rolin e Temës së Durrësit në fortifikimin e qyteteve bregdetare të Shqipërisë. Mure mbrojtëse të kësaj periudhe, të pajisura me kulla trekëndëshe dhe kontraforta, hetohen në Kaninë dhe Butrint. Në shek. X u fortifikuan gjithashtu një radhë qytetesh rreth Shkodrës, si Sarda (Shurdhahu), Drishti (Drivast) dhe Deja.

Në fushën e ndërtimeve të kultit vazhdimi i traditës bazilikale hetohet në kishën e Shën Kollit në Perondi të Beratit, si dhe në bazilikën nën xhaminë e Fatihut në Durrës. Arkitektura e kultit arrin kulmin me kishën e Shën Mërisë në Labovë të Kryqit të Gjirokastrës e tipit kryq i brendashkruar me kupolë.

Kjo kishë e ndikuar nga arkitektura kryeqytetase shquhet për ngritjen e saj vertikale (lartësia 17 m), për tamburin masiv mbi të cilin mbështetet kupola, si dhe për dekoracionin e pasur me tulla.

Këto elemente si dhe konceptimi i hapësirës së brendshme krijojnë ndjenjën e madhështisë. Arkitektura kishtare bizantine gjatë shekujve X-XV në Shqipëri dallohet për shumëllojshmërinë e tipave arkitektonikë duke filluar nga kishat njënefëshe, bazilikat, tipat në formë kryqi me kupolë si dhe nga tipa të tjerë ndonjëherë unikalë.

Përveç këtyre monumenteve për vlerat e tyre të veçanta arkitektonike shquhen edhe objekte të tjera të stilit bizantin, që u përkasin shekujve XIII-XIV, si: kisha e Ristozit në Mborje të Korçës, manastiri i Apolonisë, kishat bizantine të Beratit (Shën Mëria Vllaherna, Shën Triadha, Shën Mëhilli i ndërtuar në shkëmb), manastiri i Mesopotamit (Sarandë), ai i Zvernecit, kishat në fshatin Perondi të Beratit, në Kurjan të Fierit, ajo e Marmirojt në Orik të Vlorës, e Labovës në rrethin e Gjirokastrës etj. Vlera të veçanta artistike paraqet kisha e manastirit të Pojanit, e ndërtuar në shek. XIII nga perandori bizantin Androniku II. Shtyllat në oborrin e saj përbëjnë elementë të huaj që nuk gjenden në asnjë ndërtesë tjetër të këtij stili dhe që janë dëshmi e stilit romanik të përhapur në viset Veriore të Shqipërisë dhe në ato Perëndimore të bregdetit ballkanik.

Në Shqipërinë Qendrore, por më tepër në atë të Epërme lulëzoi në mesjetë edhe arkitektura romaniko-gotike, kjo sepse krahinat veriore mbetën të lidhura më shumë me kishën perëndimore, ndërsa në Durrës dhe krahinat rreth tij vepronin të dyja kishat, por kishte përparësi kisha lindore.

Në kushte të tilla përveç tipave arkitektonikë të pastër kemi dhe ndikime të ndërsjellta të arkitekturës bizantine dhe asaj perëndimore. Ndikimet e arkitekturës perëndimore vërehen dhe në ato krahina ku për periudha të shkurtra erdhën sundimtarë perëndimorë.

Shembujt më të shquar nga arkitektura romaniko-gotike datohen në shek. XII-XIII. Kishat e këtij tipi në Shqipërinë e Epërme dhe Qendrore karakterizohen nga planimetritë kryesisht njënefëshe me theksim të boshtit gjatësor perëndim-lindje me absida rrethore ose drejtkëndëshe, nga përdorimi i frantonive në anët më të ngushta, nga çatitë mbi kapriata druri me rrathë mbi qemere cilindrike, si dhe nga prania e këmbanave.

Prej tyre dalloheshin për trajtimin e tyre arkitektonik monumental dhe për kërkesat artistike, kisha e Shën Serxhit dhe e Bakut pranë fshatit Shirgj të rrethit të Shkodrës, kisha e Shën Mërisë në Vaun e Dejës, kisha e Rubikut etj., prej të cilave dy të parat ndërtuar në shek. XIII mbi bazën e ndërtimeve më të hershme, ndërsa e fundit në shek. XII. Pjesa më e madhe e këtyre kishave ka qenë zbukuruar me piktura murale.

Elemente arkitektonike karakteristike romaniko-gotike ishin të përhapura prej bregdetit të Shqipërisë së Epërme deri në Kosovë, ku kjo arkitekturë pati një lulëzim të veçantë në ndërtimet e kultit në shek. XIV, siç është kisha e manastirit të Deçanit pranë Pejës.

Banesat mesjetare i njohim më tepër nga të dhënat burimore. Ato ndërtoheshin me gurë, dru apo të ndërthurura. Çatitë mbuloheshim me furde ose me kashtë. Tjegullat përdoreshin në godinat e kultit dhe në ato të shtresave të pasura.

Banesat e Shurdhahut (Sarda) të datuara në shek. XI, janë përgjithësisht dykthinëshe, si dhe të tilla me një ambient qendror midis tyre. Shtrimi i dyshemeve me pllaka guri tregon se ato duhet të kenë qenë njëkatëshe.

Gjatë shekujve XIII-XIV morën gjithashtu një zhvillim të dukshëm ndërtimet mbrojtëse, zgjerohen dhe rindërtohen muret e qyteteve dhe në disa raste rrethohen me mure edhe lagjet e jashtme (varoshet). Në këtë veprimtari u dalluan despotët e Epirit dhe më vonë fisnikët shqiptarë, si Topiajt, Balshajt, Muzakajt etj. Kështu Topiajve me qendër në Krujë dhe Pertelë u atribuohet nga Barleci ndërtimi i kështjellës së Petrelës, ndërsa Balshajve kështjella e Shkodrës. Rreth mesit të shek. XIV Karl Topia rindërton kështjellën e Krujës, ndërsa në vitin 1389 Muzakët ndërtuan Kullën e Pirgut në derdhje të Semanit.

Monumentet kryesore të arkitekturës civile në Shqipëri janë kështjellat. Tipa më interesantë paraqesin kështjellat e Beratit, Shkodrës, Lezhës, Shurdhahut, Krujës, Rodonit, Petrelës, Kaninës etj. Për një pjesë të mirë ato janë ndërtuar mbi themelet e kohës antike të herët ose të vonët, por janë rindërtuar gjatë shekujve të mesjetës. Kështjellat kryesore të vendit në gjendjen e tyre të sotme në themel u përkasin shek. XII-XV.

Mjaft kështjella dhe qytete të fortifikuara të vendit tonë ruajnë edhe sot tiparet arkitektonike të shek. XIII-XIV, kur ato u ndërtuan apo patën periudhën e lulëzimit më të madh gjatë mesjetës. Shembulli më tipik është kështjella e Beratit, muret e sotme të së cilës janë rindërtuar në fillim të shek. XIII prej despotit Mihail Engjëll Komneni, monogrami i të cilit qëndron mbi portën e parë të hyrjes. Muret rrethuese që ndjekin konturin e terrenit kanë një gjatësi prej 1 400 m dhe përforcohen nga 24 kulla me forma planimetrike dhe përmasa të ndryshme.

Në pjesën më të mbrojtur të platformës së kodrës ndodhet kështjella e përforcuar nga pesë kulla. Vetë kështjella përmban edhe një ndarje tjetër më të vogël, të përforcuar me dy kulla që shohin nga oborri i kështjellës. Kjo ndarje shërbente si vend i qëndresës së fundit, por më tepër për të veçuar selinë e fortifikuar të sundimtarit nga garnizoni.

Kështjella ka një hyrje kryesore nga veriu, e cila mbrohet nga një barbakan. Përveç ndërtimeve të mësipërme, në shpatin jugor të kodrës zbritnin dy mure nga qyteti deri në lumë, duke përfshirë brenda tyre një sipërfaqe prej 6 ha nga 16 ha që zë krejt sistemi i fortifikimit të Beratit.

Brenda mureve të kështjellës ndodhej bërthama kryesore dhe më e vjetër e qytetit. Edhe sot në kështjellë ndodhet një lagje e tërë me emrin “Kala”, më e vjetra e qytetit të Beratit. Duke u zgjeruar, qytetet mesjetare dolën jashtë mureve të kështjellës, ku u formuan te këmbët e saj lagje të jashtme, “varoshet”, të fortifikuar me mure shumë të dobëta. Nganjëherë varoshi lidhej me mure me kështjellën, siç ndodhte në Lezhë, në Drisht e në vende të tjera.

Një nga fortifikimet që ka marrë trajtën themelore gjatë shek. XIII-XIV është kështjella e Shkodrës, e cila me gjithë ndërtimet dhe rindërtimet që ka njohur gjatë sundimit osman, ruan strukturën e saj të brendshme dhe të jashtme që ka pasur në ata shekuj. Sipërfaqja e brendshme e kështjellës, ndahet nëpërmjet muresh në tri oborre që komunikojnë me porta midis tyre. Oborri i tretë që zë një sipërfaqe më të vogël nga të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë e të mbrojtur të kodrës dhe luante rolin e një kështjelle.

Gjatë shekujve XIII-XIV vihet re rritja e lartësisë së mureve dhe sidomos të kullave. Këtë e tregojnë sidomos kullat e kështjellës së Beratit. Deri në shfaqjen e armës së artilerisë ato duhet të ishin sa më të larta, për të vështirësuar ngjitjen në to me shkallë, dhe me mure të fuqishme për t’u rezistuar makinave gurëhedhëse. Kullat ndaheshin në disa kate me dysheme druri ose me qemere. Zakonisht kati i sipërm mbulohej me qemer, mbi të cilin krijohej një platformë e rrethuar me bedena.

Përveç kullave të zakonshme në kështjella ndërtoheshin dhe kryekulla (donzhone), që mund të ishin të shkëputura nga muret rrethuese dhe të zinin një vend qendror në kështjellë, mund të ishin të lidhura me muret apo krejt të veçuara.

Kryekulla ishte pjesa e fortifikuar më me kujdes e një kështjelle dhe ishte e aftë t’i qëndronte një rrethimi të gjatë. Ato i hasim kryesisht gjatë periudhës së Despotatit të Epirit, si në Durrës, Butrint etj.

Gjatë shek. XIII-XIV u ndërtuan edhe kështjella më të vogla. Të tilla ishin kështjellat në grykat e disa lumenjve që mbronin skelat tregtare, si kështjella e Pirgut në grykën e Semanit, e Bregut në atë të Shkumbinit, e Rodonit në grykën e Ishmit etj. Nga këto ruhet ende sot në gjendje të mirë kështjella e Bregut. Planimetria e saj është katërkëndëshe, me nga një kullë të rrumbullakët në të katër skajet. Muret e trasha kanë përsipër bedena dhe, sikurse kullat, janë pajisur me frëngji për t`u përdorur për mbrojtjen. Brenda mureve ndodheshin ndërtesa banimi, depo ushqimesh etj.

Një tjetër tip kështjellash qenë ato që u ndërtuan në formë kullash në viset malore nga feudalë shqiptarë. Zakonisht të ndërtuara në vende strategjike, nga ana arkitekturore ato ishin të thjeshta. Gjurmët e disa prej tyre duken edhe sot në Guribardhë (Mat), në Kalanë e Lekës (Va-Spas), në kullën e Turanit (Korçë) etj. Shek. XV shënon një epokë të re në zhvillimin e fortifikimeve, e cila lidhet me periudhën e përdorimit të armës së artilerisë dhe të përsosjes së saj. Në territorin e Shqipërisë fillojnë të gjejnë zbatim parimet moderne të fortifikimit, siç janë kullat për artileri që u quajtën “Rondelo”, të ulëta dhe me mure të fuqishme, të barabarta me lartësinë e kullave, hendeqet e fortifikuara etj. Kjo ndodhte në një kohë kur në disa vende të Evropës Perëndimore vazhdonin të ndërtonin gjithnjë e më tepër në lartësi për të vendosur sa më lart artilerinë mbrojtëse. Frymëzimet, më tepër teorike se praktike vinin nga Gadishulli Apenin.

Në këtë fushë konkurruan Skënderbeu, venecianët dhe turqit, prej të cilëve këta të fundit nuk patën zhvillime të shënueshme të teorive moderne të fortifikimit në territorin e Shqipërisë.

Ndërmjet shumë fortifikimeve të realizuara në këtë periudhë, përmenden fortifikimi në Kepin e Rodonit, të cilin Gjergj Kastrioti-Skënderbeu e ndërtoi në vitin 1463 dhe kulla për artileri në kështjellën e Durrësit etj.

Kerkimet më të reja për verën e Bordos me origjinë nga Iliria, sjellin rezultate ë duhura dhe e kthejnë kohën prapa gati 2000 vite kur romakët e sollën ne Galinë e largët hardhinë  e rrushit) nga trojet shqiptare.Albanologu arbëresh Giuseppe Catapano në punën e tij thekson se arti i vitikulturës dhe i enologjisë së Egjyptit dhe vendeve  tjera ishte i lidhur ngusht me para ardhësit e Ilirëve , Pellazgët. Gavraniç (1983) shkruan ndër tjerash se Ilirët dhe Keltët e Panonisë e kishin zhvilluar vitikulturën shumë më herët se ardhja e Romakëve. Qartas ,thot ai që Iliria ishte  zemra e shumë pemëve.

”Natën kur flinja, më tha shpirti: Pi ! Në gjumë dhe në Varr s’ka lumëri; Ngrehu! Sa rron, zbras Kupa dhe puth Çupa; Ke shekuj që të flesh në qetësi”.  (Rubairat ,Omar Khajami(1048-1131)

Hardhia e rrushit është mbi 60 milion vjet. Gjatë kohës së pas-akullit (10 000-5 000 vjetë më parë ,verërat  e bënë rrugën e  tyre përgjatë lumit Danub e drejt veri-perëndimit të Europës . Homo sapiens e zbuloi dhe e kultivoi verën e egër  e cila u bë vera e përbashkët  e sotme europiane (austrianwine.com ).( Të kemi parasysh edhe Kulturën e Vinçës , kulturën pellazge të zhvilluar rrethë rrjedhës së Danubit , rreth Vinçës.)

Albanologu arbëresh Giuseppe Catapano në punën e tij thekson se arti i vitikulturës dhe i enologjisë së Egjyptit dhe vendeve  tjera ishte i lidhur ngusht me para ardhësit e Ilirëve , Pellazgët.

Gavraniç (1983) shkruan ndër tjerash se Ilirët dhe Keltët e Panonisë e kishin zhvilluar vitikulturën shumë më herët se ardhja e Romakëve. Qartas ,thot ai që Iliria ishte  zemra e shumë pemëve. Për të vazhduar më tutje enologu i njohur francez (1995) ,në librin e tij : “Les vinsmets et alcohols des pays de la loire” thot që hardhitë e njohura si “Cabernet Sauvignon”.

“Merlot” dhe “Gamay” , janë të origjinës nga Shqipëria . Ai shton se vend-origjina e llojeve të ndryshme te fiqve , ullinjëve, dardhave dhe mollave  ishte Iliria e vjetër. Në portalin Wine Albania shkruan se historiani francez Enjalbert  e konsideron Shqipërinë , ishujt e detit Jon të Greqisë së sotme  si dhe jugu i Dalmacisë ishin vendi i verës pas epokës së Akullit.

Ka shkrime shumë për vitikulturën Ilire , ashtu si ishte e njohur në kohërat e vjetra, se ajo egzistonte më herët se shek 8-të prK. Autorët e vjetër latin shenojnë që Iliria ishte burimi i verërave shumë cilsore të shpërndara nëpër Itali.

Kerkimet më të reja për verën e Bordos me origjinë nga Iliria, sjellin rezultate ë duhura dhe e kthejnë kohën prapa gati 2000 vite kur romakët e sollën ne Galinë e largët hardhinë  e rrushit) nga trojet shqiptare per ta kultivuar nga fiset e këtij vendi që  quheshin Biturgët dhe regjioni i tyre Biturica(biturika) në afersi te Bordos së sotme.

Për të vërtetuar kulturën Ilire të verës tek shqiptarët është e mirë të ceket se në Shqipëri sot janë 108 ekotype të hardhive Zhvillimi i kësaj kulture i ka kalur shekujt duke i dhënë verës veti të vlerëshme dhe të posaçme (kvvvsh.org)

Është më rëndësi se çka shkruajnë austriakët për verën e tyre dhe historinë e saj :” Keltët por me më siguri para ardhësit e Ilirëve (pellazgët fxh) e kanë kultivuar verën në formën e tyre primitive dhe që hardhia “vitis vinifera” daton që nga koha e Kulturës së Hallstatit ( viti 700 prK ) , e gjetur në fashtrat Zagersdorf në Burgenland..Në Austrinë e poshtme ka shënime pë llojet e hardhive që datojnë që nga koha e Bronzit dhe se vera ishte kultivuar  ne Traisental (Au) si dhe në Stillfried dhe në Weinvirtel.”

Rrugët e verës dhe vinaritë në ishullin Peleshac (Dalmacia) paraqesin një ndjenjë të posaçme të traditës së rrushit dhe verës. Reth shek. të 5-të prK fisi i Ilirëve u quajtur -Plerianët jetonin në këtë ishull.( Pleraei , Pyraei ose Palarioi  ;Illyrian tribeHistory of the provinces of the Roman Empire by J. J. Wilkes,) Sipas gjurmëve të gjetura , Peleshaci  e kishte një dendësi të madhe te banorëve ilir ,Plereian,   ku në shpellën e madhe Nakovani ,në cepin verior të ishullit janë gjetur gotat keramike të verës. Vëra prodhohej dhe pihej në atë kohë. Romakët në tokat e pushtuare të Ilirisë  e gjetën një kulturë të lartë të verës. Thuhet se ishin romake ,Villat Rustike të ndërtuare në ato vende  ku rritej rrushi  dhe piqej vera.Villat Rustike ishin për klasën e lartë të shoqerisë së kohës. Në Peleshac ,vendin më i njohur për verëra  janë gjetur shumë villa Rustike : në Dingaç, Postup,Perna, Viganj, Tëstenik dhe në Zhulana..Popse romake? Rreth viti 385 prK ,grekët kishin shkuar si kolonist në ishullin  dalmatin të Hvarit i cili që nga ajo kohë e deri më sot kishte ndërruar mbretër ,perandori dhe ushtri të uaja të cilat vinin dhe shkonin . Sot shihen gjurmët dhe vrragët e ndodhive të cilat mbesin si një pjesë e identitetit kulturor të këtij vendi , por një gjë që nuk ka ndërruar hiç është rritja e hardhisë së rrushit dhe e prodhimit të verës të cilat i kanë mbijetuar  rënjëve dhe ngritjeve të ndryshme shoqërore. “Gjatë kohës së Demetrit , një ushtaraku të besueshëm të mbretëreshes Teuta , ishulli Hvar ishte rikthyer nën udhëheqjen e ilirëve(Ivana Krstulović Carić, dipl.ing.agr.)

Histritët , fisi ilir nga të cilët e mori Ista emrin, ishin vitikulturistë(kultura e verës) Zbulimet arkeologjike dhe treguan që kishte komplekse të tëra agrokulturore në këto anë, dhe se zhvillohej një jetë e shëndoshë e njohur villea rusticea.Verërat e njohura histrite janë Marzamina e kuqe . Malvazia e bardhë dhe Teroni i kuq Pone ,si vllezër të bregdetit dalmatin ,si u verbuam në terrin 6oo vjeçar ,duke e humbur lidhëshmërinë tonë me një kulturë aq rustike po aq edhe fisnike, të cilën bota e muarr nga ne ? Sipas historian Appian, fiset ilire të bregdetit të Adriatikut e trajtonin verën si një të mirë me vlerë të madhe dhe të çmuar.Amforat e gjetura rishtas në Lumin Neretva e tregojnë rëndësinë e madhe të verës si një stil kulturor dhe historik të atij vendi.

Në shtratin e lumit ,së bashku me anijet u gjetën me qindra e qindra amfora të verës si edhe mbi 700 kapakë të këtyre shtambave të verës.Prof .Adam Lindhagen ,specialist ne amfora nga universiteti i Osllos , e vërteton prejardhjen e tyre duke thëneë që ato janë prodhuar eksluzivikisht në Dalmaci -prej nga eksportohej vera në të gjithë Imperatorinë Romake . Sipas Julius Caesarit (100-44 pr.K) , galët shumë lehtë e shkëmbenin një sklav për një shtambë (25 litërshe) me  verë

Dhe poeti i madh persian Omar Khajami në shek e XI-të këndonte:

“ Mbi lulet po pikojnë vesë retë,

Dhe me një zë qiellor, Bilbil’ i shkretë:

Ah, Verë! Verë! Verë! Trëndafilit

I lyp t’i skuqë faqëzën e zbehtë. “

/Nga – Fahri Xharra/

Prej ditësh, mbesa e ish-juristit të dënuar nga regjimi komunist, Abdulla Rami, Ermira Xhomaqi, gjendet në Shqipëri. Prej vitesh ajo jeton në Paris, si për të vijuar pak jetesën franceze që gjyshi i saj, pas studimeve në Montepellier, la përgjysmë… Ermira ka ardhur këtu për të kujtuar emrin e tij, që ndryshe nga të tjerët, historia e këtyre 28 viteve liri, nuk e ka përmendur shumë.

Mbase, prandaj edhe libri i saj, monografia për gjyshin, erdhi kaq vonë! Jo se nuk e bënte dot vetë, e rritur me imazhin e letrave e dosjeve të tij të shkrimeve, ajo nuk e kishte më të thjeshtë se të tjerët ta pasqyronte jetën e tij në të gjitha pikëpamjet, por për një kohë nuk mendoi se këtë duhet ta bënin familjarët e tij. Sidoqoftë, sot kemi në dorë librin “Përtej harrimit”, shkruar nga Ermira Xhomaqi, për gjyshin e saj që në fakt tashmë e trajton si një personazh historik, Abdulla Rami.

E keni njohur gjyshin?

Jo, për fat të keq kam qenë shumë e vogël kur ai është ndarë nga jeta dhe nuk kam asnjë kujtim të gjallë me të. Mirëpo, fryma e tij ishte përherë përreth nesh. Mamaja i mbante si të shenjta letrat e dorëshkrimet e tij dhe këtë imazh e kam të ngulitur fort nga fëmijëria, nuk kam qenë më shumë se shtatë vjeç, kur e shihja t’i ruante në sëndukun e vjetëruar të shtëpisë ku jetonim, në internim.

Prej atëherë kanë kaluar shumë vite. Kur menduat që t’iu riktheheni jo vetëm vizualisht atyre dorëshkrimeve, për t’i përmbledhur në një libër?

Mendimi duhet të ketë qenë gjithmonë aty, por mori formë vetëm tre vite më parë, kur unë nisa kërkimet nëpër të gjitha “stacionet” ku ishte ndalur Rami. Shpresoj, ky libër të jetë një dëshmi me të vërteta të hidhura, por me përmasa të mëdha. Kam hezituar mjaft ta shkruaja këtë monografi; në radhë të parë sepse, kam menduar se duhej dikush tjetër dhe jo një pjesëtar i familjes, ta ndërmerrte një mision të tillë, por faktet, ngjarjet, njohja me dorëshkrimet dhe dokumentacionin e gjerë në arkivat shtetërore dhe familjare, e gjithë kjo histori, mendoj se i kapërcen përmasat e së zakonshmes dhe shtrihet në një hapësirë që i përket sot mbarë shoqërisë sonë.

E kjo ma shtoi detyrimin e shkrimin e kësaj vepre. Ndaj ngurrimin e parë e shmanga. Ndjeva se vitet po kalonin dhe harresa nuk do të falte më asnjërin prej nesh, ndjeva kujtimet e së shkuarës të më trazonin rrjedhën e së përditshmes dhe ngjarjet për humbjet e njerëzve të familjes të më rëndonin gjithnjë e më shumë. Ishin humbje të rënda, dhimbje po aq të rënda të cilat tronditin të vuajturin, por edhe më të pavuajturin dhe gjithë ata njerëz të ndershëm që mbeten pas, s’do të mund të jetonin kurrë më në paqe, kurrë!

Edhe pse nuk e keni takuar, ju duhet të jeni pjesëtarja e familjes që e njeh më shumë jetën e Ramit. Na tregoni diçka nga gjithë rruga që përshkuat

U kthye në një mision dhe ditë mbas dite e muaj pas muaji i dha udhë një pune, e cila zgjati plot tre vjet. Befas, e gjeta veten në gjurmët e një rinie të sakrifikuar, eca ditë mbas dite në udhët e një jete të vrarë, u përplasa gjithkund me terrorin e një kohe të egër, pësuar padrejtësisht dhe gjeta gjithandej gjurmë plagësh, që ende pulsojnë. Rrugës takova me dhjetëra njerëz: bashkëvuajtës e bashkëkohës të Ramit, të afërm, të njohur e të panjohur, të cilët ma plotësuan këtë figurë dhe më shtynë ta trajtoj atë përtej përmasave familjare. Jam përpjekur të sjell në këtë shkrim modelin e një njeriu, i cili u bë martir i lirisë dhe i atdhedashurisë. Të përcjell sakrificat, dhimbjet dhe amanetet e tij.

Janë ato që thërrasin sot për të mos na lënë ne në heshtje dhe indiferentë, sepse kur flasim e dënojmë një diktaturë që ka përpirë jetë njerëzish, koha nuk mund të ketë më nocionin e saj të zakonshëm në fjalët “dje dhe sot”. Ne të gjithë kemi nevojë për një model të tillë për figurën e këtij intelektuali, ende të panjohur dhe të pavlerësuar ashtu si duhet dhe më duhet ta theksoj, pavarësisht se tashmë u vu në dukje, faktin që Abdulla Rami i përkiste asaj elite të re shqiptare, të formuar në periudhën më të bukur, por edhe më tragjike të viteve ’20-’30 të shekullit XX, të përgatitur në nivelet më të larta të universiteteve europiane.

Ka studiuar e ka qenë bashkëkohës i emrave të rëndësishëm të historisë, një prej të cilëve, Enver Hoxha, e ka njohur personalisht?

Po, kanë studiuar të dy në Liceun Francez, megjithatë ai ka qenë bashkëstudentë me mjaft prej figurave intelektuale shqiptare të spikatura në ato vite si: Arshi Pipa, Musine Kokalari, Sabiha Kasimati, Myslim Çarçani, Hasan Rami, Abaz Omari, Isuf Luzaj, Lazër Radi, Mit’hat Araniti, Isuf Vrioni, Nedin Kokona e të tjerë, ëndrra e të cilëve do të zhytej shumë shpejt në terrin që i ofroi diktatura.

Ndaj edhe pyetja: A dimë ne aq sa duhet për atë dramë të rëndë që përjetuan kundërshtarët politikë të regjimit totalitar dhe familjet e tyre, menjëherë pas vendosjes së tij në Shqipëri? Mbetet një përgjigje jo e plotë mbi një tablo të mjegullt e fort të ngatërruar! Jehona e kësaj të vërtete kërkon një hapësirë më të gjerë për t’u vlerësuar dhe rivizituar. Mesazhet e përcjella në rrëfimet e këtyre tragjedive burojnë nga kujtesa individuale për t’u përcjellë në një numër sa më të madh dëgjuesish e lexuesish.

Si ishte jeta e Ramit pas rikthimit në Shqipëri dhe në ç’pikë ndryshoi ajo?

Jeta e Ramit, ish-liceistit të Liceut Francez të Korçës dhe studentit të shkencave juridike në Montpellier, bashkënxënësit të Enver Hoxhës, asnjëherë të konformuar me synimet dhe praktikat e tij staliniste, do ta ndryshonte në mënyrë tejet kaotike trajektoren e saj, dhe kjo është arsyeja për të cilën çdo etapë të lidhur me të e shoh sot si një paradoks të thellë e evident. Paradoks që është i lidhur pazgjidhshmërisht me angazhimin politik të Ramit.

Paradoks sepse, megjithëse figurë e një juristi me një vizion të qartë për drejtësinë, ngjizur në auditorët frankofone, model i një atdhetari dhe nacionalisti të vendosur në bindjet e tij, model i një oratorit “par excellance”, i një politikani, mendjehapur, i cili u përpoq të vinte një gur në themelet e një shteti modern shqiptar, Abdulla Ramit i privohet liria dhe e drejta e ushtrimit të profesionit, prangoset dhe mbijeton 18 vjet në birucat e Burgut të Tiranës, Gjirokastrës dhe Burrelit e më pas do të kalonte vite të tëra në internim.

E pavarësisht nga të gjitha këto, ai mbeti qëndrestar i paepur e i papërkulur në idealet dhe bindjet e tij, i cili nuk pranoi kurrë asnjë kompromis me regjimin ne pushtet. Jeta e Ramit u mbështoll thellë e më thellë në këtë paradoks, sepse edhe pas daljes nga ferri i Burrelit, ai dhe familja e tij u internuan e u dëbuan, ai vetë u detyrua të bëjë punë të rënda krahu, e megjithatë mbeti sfidues ndaj vështirësive ekonomike dhe optimist për të ardhmen.

Ai mbeti poeti i talentuar, i cili përcolli të gjalla dhimbjet nga skëterra e Burgut të Gjirokastrës dhe Burrelit, u bë poligloti dhe transmetuesi i mesazheve të fuqishme në përzgjedhjen e përkthimeve të pamfleteve historike të Victor Hugo-së, Lordit Bajronit, Jean-Marie Guyau-së, Clarence Dey-it, Henry Van Dykeut, Walter Skott-it, Emily Jane Brontë, William Johnson Cory-it, Andre Chénier-së e të tjerë e të tjerë.

Ishte shtator i vitit 1936 kur në moshën 28-vjeçare Abdulla Rami, njëri prej katër djemve të Tasim Rami-t, atij burri patriot dhe të prirur për kulturë, pas mbarimit të studimeve liceale në liceun Francez të Korçës niset për në Francë-Montpelie, ashtu si edhe shumë bashkëstudentë të tjerë, me besimin dhe dëshirën për të realizuar ëndrrën e tij të rinisë së hershme, ai laurohet në jurisprudencë.

Në ç’kushte shkoi Rami për të studiuar në Francë?

Këtu në Montpelie, në këtë qytet të vjetër universitar, ku kishin lindur e kishin studiuar Auguste Comte (Ogyst Kont), filozof, sociolog dhe themelues i pozitivizmit, poeti Paul Valéry (Pol Valeri), apo personalitete të tjera si Jean-Jacques Régis de Cambacérès (Kambaseres) konsulli i Napoleoni-t III, Aragon, Louise Guiraud, Jean Moulin… që kanë kryer gjithashtu studimet për drejtësi në Montpellier (Monpëlje).

Ishte këtu ku ai jetoi vitet e një pune intensive intelektuale, shkroi projektet e para plot shpresa për të ardhmen, për atdheun e tij, u mbrujt me idetë e Iluminizmit dhe të Volteri-t, të Demokracisë dhe të Pluralizmit të Drejtësisë e të Humanizmit. Ishte në këtë qytet, ku ashtu si edhe në liceun e Korçës, trajektoret e studimeve të tij do të pikëtakoheshin me ato të diktatorit Enver Hoxha, pikëtakime nga të cilat do të rridhnin më pas dy formime dhe dy optika të ndryshme ideologjike lidhur me botëkuptimin dhe aktivitetin e tyre të mëvonshëm. Kështu, me kthimin e juristit të ri në Shqipëri, idetë e tij ranë ndesh me ideologjinë komuniste për të cilën ndër të tjera ai do të shkruante: O lindje misterioze/ O vendlindje dhe pjellë e tufanit/ që sjell vetëm murtajën…

Si ndikoi në jetën dhe fatin e tij njohja me Enver Hoxhën?

Ndeshja e Abdulla Ramit dhe shumë bashkënxënësve me Hoxhën, që në bankat e Liceut të Korçës do t’u kushtonte atyre shtrenjtë, shumë shtrenjtë. Pothuajse të gjithë ata që kishin njohur atë nga afër, miq e shokë, po edhe ata që e njohën në mënyrë të rastësishme, u internuan, u burgosën, u torturuan, u vranë dhe u zhdukën menjëherë mbas marrjes së pushtetit prej tij.

Enver Hoxha i përmend disa herë vëllezërit Rami në librin e tij të kujtimeve “Vitet e Rinisë”, duke lënë në harresë qëllimisht të gjithë kalvarin e vuajtjeve që ai u shkaktoi atyre dhe bashkëliceistëve të tjerë të Liceut të Korçës. Në të vërtetë ata ishin nga të paktët dhe të rrallët dëshmitarë të historive të vërteta të rinisë së Hoxhës që padyshim nuk duhej të dilnin në sipërfaqe, por duheshin fshehur me çdo mjet dhe mënyrë.

Ishte kjo, me sa duket, arsyeja për të cilën Enver Hoxha kërkoi të mos mbetej asnjë dëshmitar prej tyre, por edhe shumë nga veset e rinisë së tij të hershme. Menjëherë pas marrjes së pushtetit, Hoxha i veshur me hakmarrje dhe xhelozi, i eliminoi ata fizikisht. Pikësëpari, ata që i konsideronte si kundërshtarë politik me një potencial intelektual të padiskutueshëm./Panorama

Pas 85 vitesh në vendin ku u ndalua gjakmarrja. Aty ku rakia, kënga dhe tradita bashkohen në një.Këmborët e dhenve herët në mëngjes na zgjojnë. Era e bërsisë, gati për t’u kthyer në raki, përzihet me aromën e kafes turke. E zonja e shtëpisë po përgatit për të na e servir. Ngrihemi nga shtrati dhe zbresim për në verandë, ku na priste Sheme Toçi, i zoti i shtëpisë që na kishte bujtur atë natë. Sapo hedhim sytë nga horizonti, shohim një pafundësi bardhësie që kishte mbuluar gjithçka poshtë nesh; vetëm majat e larta të maleve të Labërisë mund të shquheshin, dhe asgjë tjetër. Në tavolinën ku ndodhej Shemja, përveç kafes dhe gotave të rakisë, ishte shtruar edhe mëngjesi ynë: arra dhe mjaltë. Trokasim gotat e rakisë me Shemen dhe nisim bisedën me të. Sheme Toçi ishte ndërtues prej tri brezash. Gjyshi dhe i ati kishin qenë ndërtues me emër në zonën e Kuçit, dhe ky i fundit nuk kishte si ta linte traditën e familjes. Ai nis të tregojë, lidhur me zonën e Labërisë dhe, në veçanti me Kuçin, fshatin që ai nuk e kishte braktisur asnjëherë. Sipas tij, emri i fshatit do të thoshte enë me dy vesh, pasi Kuçi ndodhej mes malesh dhe i ngjante një enë gatimi. Mes bisedave të shumta, shishja e rakisë sa vinte e boshatisej dhe kokat tona kishin filluar të trulloseshin disi, por asnjëri nga ne nuk e jepte veten dhe nuk i thoshte dot jo pijes, pasi në këtë zona është ofendim, nëse ia refuzon rakinë të zotit të shtëpisë.
Pas dy shishesh raki të zbrazura dhe pas historive të Kuçit, lëmë pas shtëpinë e Sheme Toçit dhe zbresim për në qendër të fshatit. Një atmosferë shumë e ndryshme, nga ajo qetësi në shtëpinë e Shemes ku, veç zhurmës së pikave të rakisë që dilnin nga kazani, asgjë tjetër nuk dëgjohej. Në qendër të fshatit sheh kudo flamuj kuq e zi dhe në çdo lokal dëgjohen këngë labe. Grumbuj njerëzish sa vinin dhe pushtonin sheshin përpara bustit të heroit Zenel Gjoleka, i cili hidhte shikimin nga malet, sikur kërkonte të shquante ushtritë armike. Lebër nga të 17 fshatrat e Labërisë ishin mbledhur në Kuç, për të përkujtuar 85-vjetorin e Kuvendit Zakonor të Labërisë. Nga sa mësuam më parë nga Shemja, ky kuvend kishte qenë shumë i rëndësishëm për kohën kur u mbajt, pasi në të janë diskutuar dhe vendosur një sërë rregullash, të cilat parandaluan gjakmarrjen në këtë zonë: ndaluan martesën e fëmijëve që në djep, si dhe lehtësuan ndjeshëm pozitën e gruas në këto zona. Shemja na kishte treguar se në këtë kuvend kishin ardhur delegatë nga të gjitha trevat shqiptare, përfshi këtu edhe Kosovën dhe Çamërinë. “Për në këtë kuvend ishin nisur edhe Fan Noli dhe Bajram Curri, por ata ndaluan në Vlorë, pasi u njoftuan se ushtria e Zogut ishte duke sulmuar”, – na tha Sheme Toçi. Në mes të atij grumbull njerëzish shquhen të moshuar, të rinj dhe fëmijë që kishin ardhur aty nga të gjithë anët e Shqipërisë, si për të imituar edhe njëherë kuvendin e mbajtur 85 vite më parë. Aty kishte njerëz të ardhur nga Kuçi, Bolena, Kallarati, Vërniku, Fterra, Çorraj, Picari, Golemi, Kaparjela, Kolonja, Medara, Nivica, Rexhini, Gusmari, Progonati dhe Lekdushi; aty ishte mbledhur gjithë Labëria, me traditat, gjuhën dhe zakonet e saj.
E lëmë pas krahëve zhurmën dhe këngën e lebërve dhe futemi në një lokal të fshatit. Kudo shihje objekte dhe veshje të Labërisë; guna, çibukë, fyej, kësula dhe një sërë objektesh të tjera, emrat e të cilave asnjëri nga ne nuk i dinte. Një oxhak i ndezur të fton që, me një gotë rakie, të ulesh pranë tij dhe të nisësh udhëtimet në kohë. Pas kafes së shpejtë në lokal, dalim sërish në shesh, pasi festa kish filluar. Kudo këngë, gëzim, festë. Njerëzit këndonin grupe-grupe, pa u shqetësuar dhe pa u ndrojtur aspak. Diku mes turmës sytë na ndeshin deputetin Fatmir Toçi, i cili nuk ishte aty si deputet, por si një bir i kësaj zone. Ai kishte organizuar gjithë këtë festë labe, në përkujtim të atij kuvendi që, edhe pse shumë i rëndësishëm, u fshih nga historia.

Një i moshuar, i mbështetur te busti i Zenel Gjolekës, fliste me një bashkëmoshatarin e tij. Afrohemi drejt tyre dhe dëgjojmë një frazë, të cilën e kishim dëgjuar edhe më parë: “Nga Vlora, Fan Noli u dërgoi një letër delegatëve të këtij kongresi ku, ndër të tjera u thoshte: Kur Shqipëria lëngon, është Labëria ajo që e nxjerr nga mundimi”, – tha i moshuari dhe i hodhi njëherë sytë edhe nga ne, duke kërkuar miratimin tonë. Por shikimi i të moshuarit u shkëput menjëherë, sapo nisi të dëgjohej himni kombëtar, i kënduar nga Kastriot Tusha. Më pas, me radhë në podiumin e improvizuar u ngjitën figura të shquara të zonës dhe historianë, të cilët ishin marrë me studimin e këtij kuvendi. Por në sy na ra një vajzë e veshur me të kuq dhe me flokë të drejta, emri i saj ishte Labëri Luzha, dhe vinte nga Kosova. Më të moshuarit nuk i mbajtën lotët, kur Fatmir Toçi thirrin emrin e saj për të folur. Të gjithë kërkonin foto me Labërinë, për të pasur një kujtim me simbolin e gjallë të krahinës së tyre. Me sa mësuam më vonë, Labëria vinte nga një familje e shquar në Kosovë, pasi i ati ishte deputet i Kuvendit të Kosovës. Pasi u lirua nga blicet e aparateve dhe nga përqafimet e njerëzve, arrimë ta marrim mënjanë Labërinë. Ajo nis të tregojë se emrin ia ka vënë i ati, kur ndodhej i burgosur. “Babai i kishte nisur një letër nënës, duke i kërkuar që emrin e fëmijës që do të lindte t’ia vinin Labëri. Por ky nuk është i vetmi emër shqiptar në familjen tonë. Babai im e ka ermin Berat, ndërsa emra të tjerë në familje janë Ilir, Shqipe, Vlora, Tomor, Drin dhe Shkumbin. Me pak fjalë, një Shqipëri e vogël e mbledhur në familjen Luzha”, -qesh Labëria dhe largohet nga ne, pasi të gjithë ishin në kërkim të saj.

Largohemi nga Labëria e Kosovës dhe endemi midis turmës së lebërve. Në çdo cep dëgjoje biseda, lidhur me kuvendin dhe me rëndësinë e tij; nuk mungonin as mëritë për mospasqyrimin e tij në histori. Nga sa mësuam mes turmës, ndikimet e kësaj mbledhjeje kishin qenë të menjëhershëm dhe zbatimet e rregullave të tij ishin më të forta se Kanuni i Labërisë. Pas viti 1924, në zonat e Labërisë nuk kishte më vrasje për gjakmarrje, pasi ky fenomen u eliminua tërësisht, por nuk ndodhi e njëjta gjë me Veriun e vendit. Pas këtij kuvendi, ishte planifikuar mbajta e një tjetër kuvendi, në vitin 1925, në Orosh, por ai nuk u zhvillua kurrë, pas ndërhyrjes së forcave zogiste.
Një ndër personat që është marrë më shumë më Kuvendin e Labërisë është Hasani Luçi; pas disa çastesh bisedim me të, ai nis të na tregojë detaje të pazbuluara më parë, lidhur me këtë kuvend. “Në të morën pjesë 312 delegatë nga të gjitha trevat e Shqipërisë, të cilët u përzgjodhën sipas zakonit. Në këtë kuvend u krijuan 40 komisione, të cilët u ngarkuan drejtpërsëdrejti me mbarëvajtjen dhe zbatimin e vendimeve të kongresit. Nga 28 nëntori deri më 4 dhjetor, të gjithë delegatët qëndruan në Kuç, derisa u njoftuan se forcat e Zogut ishin duke marshuar për të sulmuar. Pas këtij lajmi, kuçiotët dhe të tjerë marshuan nga Vlora drejt Durrësit, për të luftuar më zogistët”, – na tregon profesor Luçi. Mes bisedës, ai na tregon edhe lidhur me vendimet e rëndësishme të këtij kuvendi, të cilat, nëse do të ishin shtrirë edhe në Veri, do ta kishin zhdukur gjakmarrjen edhe nga këto zona.
Me kokën ende të trullosur nga rakia e Shemes, drejtohemi për në lokalin ku ishte shtruar dreka festive. Mish qengji, djathë, gjizë dhe raki: kjo ishte menyja. Nga të katër anët dëgjoje veç këngë labe dhe njerëz që mbanin iso, trokisnin gotat e qeshnin me njëri-tjetrin. Edhe pse kuvendi i tyre ishte harruar apo ishte lënë qëllimisht jashtë historisë, lebërit ndiheshin krenarë për të. Ata ishin aty, ku 85 vite më parë, të parët e tyre u mblodhën bashkë dhe morën vendime të rëndësishme për vendin. Askush nuk ka ndrojtje të thotë më zë të lartë “Unë jam lab” dhe jam pasardhës i Sali Hallkokondit, Halim Xhelos apo Zenel Gjolekës. Për ta historia është veç një libër që shkruhet dhe rishkruhet sipas interesave të qeverive, por në zemrat dhe mendjet e tyre Kongresi i Labërisë është gjithnjë aty: askush nuk e prek atë, askush nuk e mohon atë. Ai mbrohet me fanatizëm nga lebërit, ashtu si edhe traditat apo këngët e tyre.

Hedhim sytë për të fundit herë nga Kuç dhe shohim që busti i Zenel Gjolekës është sërish aty, me po atë pamje drejt maleve; rrugët e Kuçit u zbrazën sërish nga njerëzit, por pllakata e kuvendit është sërish aty, më e gjallë se kurrë. Shtëpia e Shemes është ende mbi fshat dhe kazani i rakisë lëshon sërish pika, si për të kujtuar se Kuçi do të vazhdojë të jetë ende këtu, mes maleve, duke ruajtur me fanatizëm historinë e tij. Ai do të presë sërish njerëz, do t’i gostitë ata, do t’u tregojë historinë e tij të mohuar për vite me radhë. Kuçi do të zgjohet sërish nga këmborët e dhenve dhe do të bjerë të flejë nën ritmin e pikave të rakisë.

Heroi kombëtar Gjergj Kastriot – Skënderbeu ka lindur më 6 maj të vitit 1405, në një familje fisnike të Dibrës, siç ishte ajo e Gjon Kastriotit. Ai u mor peng nga Sulltan Murati dhe luftoi për Perandorinë Otomane si gjeneral deri në vitin 1443, vit në të cilin u largua gjatë një beteje, duke u rikthyer në Krujë.

Në vitin 1444 ai mblodhi të gjithë princërit shqiptarë në Lidhjen e Lezhës, ku u vendos unanimisht të luftohej për marrjen në zotërim të trojeve shqiptare kundër perandorisë otomane. Në krye të ushtrisë shqiptare, pas fitores së parë kundër otomanëve në betejën e Torviollit, Skënderbeu do të korrte 22 fitore të mëdha kundër Perandorisë osmane, në vitet e luftës në krye të ushtrisë së vet, që kishte si kryeqendër Krujën. Heroi kombëtar do të njihej për luftën e tij të paepur në një vend kyç mes lindjes dhe perëndimit.

Ai do të njihej si besnik i mbretit të Napolit në traktatin e Gaetës, ku mbështeti mbretin Ferdinand të Napolit në luftën civile të viteve 1460–1461. Në vitin 1463 ishte komandant i forcave të kryqëzatës së Papa Piut II, ndërsa vdiq më 17 janarin e 1468, në moshën 63-vjeçare. Gjergj Kastriot Skënderbeu konsiderohet nga shumë vende të Evropës Perëndimore si heroi që pengoi Perandorinë otomane të pushtonte Perëndimin e Evropës dhe si modeli i rezistencës së krishterë ndaj otomanëve myslimanë./njekomb