Histori

Nga Kastriot Dervishi

Në fotot e propagandës, udhëheqësi duhet të dalë largpamës. Si pamja e tij ashtu edhe sfondi duhet të jenë gjithnjë të përkryera sepse kështu i shërbejnë manipulimit. Në të kundërt fotot përpunoheshin e pastroheshin. Populli duhej të krijonte një përfytyrim sa më afër gënjeshtrës së regjimit. Sjellim foton e radhës. Enver Hoxha është fotografuar këtu në Vithkuq të Korçës me rastin e formimit të brigadës së parë.

Origjinali (majtas) siç ruhet në Arkivin e PPSH-së dhe fotografia e manipuluar në albumet e diktatorit (djathtas). Për fatin e keq të qatipëve të propagandës, udhëheqësi kishte pozuar me tym cigareje në fytyrë. Po ashtu, pas tij vijnë të shkujdesur dy partizanë. Siç ishte fotografia nuk përçonte mesazhet e duhura. Nuk duhet të ishte me tym e i shkujdesur dhe ato partizanët nga prapa që nuk tregonin as disiplinë e rregull, nuk duhej të prishnin sfondin. Hiqen partizanët nga fotoja e gjithashtu hiqet edhe tymi nga fytyra.

Astrit Avdulaj*

Në vitin 1859, Edvin L. Drejku, një faturino treni në pension, duke përdorur një motor të vjetër me avull, me qëllim që të nxjerrë naftë shpoi një pus 22 metra të thellë, afër Tajtësvillit në Pensilvani, SHBA.

Kjo ngjarje shënoi fillimin e epokës së naftës.

Shpejt, blerja me ngut e tokave dhe shpimi i puseve u bë një ndër bizneset kryesore në të ashtuquajturat rajone nafte në Shtetet e Bashkuara. Në ato vite ishte e zakonshme të dëgjoje për njerëz që papritur bëheshin të pasur dhe për të tjerë që e humbnin pasurinë e fituar. Si për ironi, Edvin Drejku, njeriu që hapi pusin e parë të naftës në Pensilvani, ishte njëri nga ata që e humbën gjithë pasurinë e tyre.

Pavarësisht nga lulëzimi i jashtëzakonshëm i tregtisë së naftës, e ndoshta për shkak të këtij lulëzimi, industria e naftës në Pensilvani shpejt pësoi për herë të parë humbje. Çmimi i naftës ra nga 20 dollarë për fuçi në 10 cent për fuçi. Mbiprodhimi dhe spekulimi çuan në uljen e menjëhershme të çmimeve, e si pasojë disa puse shteruan shpejt. Një kujtim i veçantë i atyre kohërave është qyteti i Pitolit, në Pensilvani, i cili sot ka mbetur një qytet fantazmë. Ai u ndërtua, lulëzoi dhe pastaj u braktis. E gjithë kjo ndodhi në një hark kohor prej pak më shumë se një viti e gjysmë. Këto ulje-ngritje do të bëheshin pjesë e pandashme e historisë së naftës.

Pusi i parë në Shqipëri

Zbulimi i vendburimeve të naftës në shumë pjesë të tjera të botës pati një ndikim të madh në ekonomi dhe në politikë. Sigurimi i burimeve energjetike, sidomos të hidrokarbureve, ka përcaktuar gjeopolitikën, ndërtimin e strategjive afatgjata të fuqive të mëdha, si dhe ka qënë shkaku kryesor i rivaliteteve, konflikteve dhe luftrave në planetin tonë. Rasti i Shqipërisë tregon qartë se zbulimi i naftës një shekull më parë ndryshoi qasjet gjeopolitike të kohës, duke ndaluar copëtimin e Shqipërisë Londineze dhe garantimin e qenies së shtetit të parë të shqiptarëve.

Për gjurmë të naftës në territorin shqiptar, historianët e lashtësisë shprehen që gati 20 shekuj më parë. Në mars të vitit 1875, Qeveria Osmane dha të drejtën koncesionare për kërkime të bitumit të Selenicës duke krijuar mundësinë e një industrie të re nxjerrëse shqiptare, e cila për shumë vite mbeti e vetmja industri minerare në vend. Me rilindjen e këtij aktiviteti minerar Shqipëria tërhoqi vëmendjen e gjeologëve të ndryshëm, të cilët realizuan në disa pjesë të territorit, zhvillimin e disa kërkimeve gjeonaftëmbajtëse.

Rreth vitit 1914, gjeologët e ushtrisë italiane, e cila ishte vendosur në ishullin e Sazanit, vunë re në det shënja nafte dhe, duke i gjurmuar ato, zbuluan se vinin nga Lumi i Shushicës, i cili kalon në Drashovicë të Vlorës. Shumë të interesuar ata zhvilluan studime të gjithanshme dhe projektuan shpimin e një pusi nafte.

Kështu, plot një shekull më parë me fillimin e 6 mujorit të dytë të  vitit 1917 nën drejtimin e kapitenit Plate të Marinës Italiane, të  gjeologut Madalena dhe të teknikut të naftës inxh.Amoretti, në luginën e Shushicës afër fshatit Drashovicë filloi puna për shpimin e një pusi për nxjerrjen e naftës. Aty u morën shenja të naftës në thellësinë 71,4 m , 81 m , 119 dhe 125 m dhe në thellësinë 101 m, u eksperimentua niveli produktiv i pusit, nga i cili u nxorën fillimisht 3,500 litra në ditë.  Ky ishte shpimi i pusit të parë të kryer në territorin shqiptar, me anë të të cilit u konfirmua ekzistenca e naftës në Shqipëri. Për më tepër rezultoi të ishte një naftë cilësore e lehtë me densitet 0,78-0,94 gr/cm kub.

Ekipi i shpimit, i entuziazmuar me rezultatet e marra, e vazhdoi punën deri në 6 mujorin e dytë të vitit 1918 duke e çuar pusin deri në thellësinë 200m. Në këtë fazë për efekt të ruajtjes së sekretit u vendos të ndërpritet puna dhe vetëm në vitin 1924 të dhënat e marra nga pusi i shpuar në Drashovicë u bënë publike nga gjeologu Madalena.

Shqipëria dhe gjeopolitika në Ballkan në fund të Luftës së Parë Botërore

Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë nga Perandoria Osmane në 28 Nëntor 1912, e realizuar nga diplomati i shquar Ismail Qemali ishte shumë e rëndësishme për krijimin e një shteti shqiptar. Ky akt i kryer në kushtet kur, si rezultat i Luftrave Ballkanike gati i gjithë territori ishte i pushtuar nga ushtritë e fqinjëve veriorë dhe jugorë, nuk mund të realizohej pa mbështetjen e drejtpërdrejtë të Perandorisë Austro-Hungareze dhe ndikimin pozitiv të Italisë, e cila kishte interesat e veta.

Mbas tetë muajsh, më 29 Korrik 1913, Konferenca e Ambasadorëve në Londër caktoi kufijtë e Shqipërisë, duke lënë jashtë trojeve etnike rreth 60% të territorit dhe dy të tretat e shqiptarëve. Gjithashtu Shqipëria do të ishte për dhjetë vjet nën mbikëqyrjen e fuqive të mëdha nëpërmjet përfaqësuesve të tyre në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit (KNK).

Me fillimin e Luftës së Parë Botërore, KNK nuk funksiononte më, mbasi pjesëtarët e tij ishin pjesë të dy palëve ndërluftuese, ndërsa Shqipëria u kthye thjesht në një shesh lufte të këtyre palëve.

Në vitin 1914 Italia qëndroi në pozicion asnjëanës, duke pritur ofertën më të mirë nga palët. Ofertës së Antantës për t’u rreshtuar me të, Ministri i Jashtëm i Italisë iu përgjigj homologut të tij britanik me një memorandum të dërguar në 29 Mars 1915, i cili ndër pikat kryesore përmbante planin për copëtimin e Shqipërisë. Ky plan u përfshi në Traktatin e Fshehtë të Londrës, i nënshkruar nga palët më 26 Prill 1915. Një muaj më vonë Italia i shpalli luftë Austro-Hungarisë dhe Gjermanisë.

Lufta e Parë Botërore përfundoi në 11 Nëntor 1918 me fitoren e Antantës. Pasojë e kësaj lufte ishte rënia e katër perandorive, dy nga të cilat ajo Austro-Hungareze dhe Gjermane kishin qënë baza për krijimin e shtetit shqiptar. Shqipëria nuk kishte marrë pjesë në luftë, por ajo kishte qënë shesh lufte dhe plaçkë lufte e përcaktuar për t’u ndarë. Përfituesit e kësaj plaçke ishin në radhët e fituesve të luftës: Italia një nga katër fuqitë kryesore; Greqia megjithëse ishte rreshtuar me Antantën nga fundi i luftës dhe Serbia, e cila me 1 Dhjetor 1918, vetëm njezetë ditë mbas mbarimit të luftës, me mbështetjen e Antantës ishte bërë pjesë e Mbretërisë Serbe-Kroate-Sllovene.

Konferenca e Paqes e Parisit u mblodh nga 18 Janari 1919 deri në 21 Janar 1920. Në kuadër të kësaj konference u përpilua dhe marrëveshja për copëtimin e Shqipërisë midis Italisë dhe Greqisë e firmosur në 29 korrik 1919 nga Titoni-Venizellos. Të gjitha gjasat e kohës tregonin se copëtimi i Shqipërisë dhe asgjësimi i pavarësisë së saj ishin të sigurta.

Gjeopolitika e naftës në fillim të shekullit të Njëzetë

Në vitin 1901 britaniku William D’Arcy mori koncesionin të zbulojë dhe shfrytëzojë burime nafte në Iran. Në vitin 1908 u zbulua naftë dhe në vitin 1909 u krijua Shoqëria Anglo-Persiane e Naftës (APOC). Në vitin 1914 vetë Qeveria Britanike mori kontrollin e kësaj kompanie.

Në fund të shekullit të Nëntëmbëdhjetë, nga kërkimet e bëra, ishte rritur besimi se në Mesopotami (Iraku dhe Siria) që ishte pjesë e Perandorisë Osmane, kishte rezerva të konsiderueshme nafte. Për këtë arsye në vitin 1912 në Stamboll u krijua Kompania Turke e Naftës (TPC), ku aksionerë ishin shoqëri të mëdha europiane, si Deutsche Bank, Kompania Anglo Saksone e Naftës, Banka Kombëtare e Turqisë dhe biznesmeni turk me origjinë armene C.Gulbenkian. Në vitin 1914, kur Shoqëria Anglo Persiane e Naftës zotëronte 50 përqind të kapitalit të TPC, ajo mori premtimin për dhënien e koncesionit nga Qeveria Osmane, por fillimi i luftës i ndërpreu planet për kerkimin e naftës. Ishte pikërisht konflikti për zotërimin e burimeve të naftës së Irakut një nga shkaqet kryesore,  që çoi në shpërthimin e Luftës së Parë Botërore.

Gjatë luftës nevojat për naftë dhe rëndësia e saj u rritën jashtëzakonisht shumë; pa karburant nuk mund të lëviznin luftanijet, aeroplanët, tanket dhe mjetet e tjera të motorizuara. Shërbimet inteligjente të shteteve dhe të kompanive të mëdha, kishin përparësi çdo informacion që lidhej me mundësitë e kërkimit dhe zbulimit të vendburimeve të reja të naftës. Megjithë synimet e italianëve për të mbajtur sekret të dhënat e pusit të shpuar në Drashovicë, qarqe të interesuara, në radhë të parë anglezët, i morën informacionet e duhura dhe filluan ta shohin Shqipërinë si një vend me interes të madh dhe të bëjnë projekte për të siguruar përfitimet e veta.

Henry Berenger, shkrimtar dhe politikan i shquar francez, në 12 Dhjetor 1919 i shkruan një notë kryministrit të vet Zhorzh Klemanso nga Londra, ku ai kishte për detyrë të përgatiste takimin e ardhshëm France-Britani në kuader të Konferencës së Paqes, në funksionin e Komisionerit të Përgjithshëm të Naftës dhe të Lëndëve Djegëse, në të cilën theksonte se “Ëho ëill have the oil ëill have the domination” (Kush do të ketë naftën do të sundojë).

Garantimi i burimeve të naftës mori prioritet absolut mbi çdo interes tjetër të fuqive kryesore të Antantës, që dolën fitimtarë të Luftës së Parë Botërore. Kjo u tregua më së miri në Konferencën e San Remos mbajtur në 19-26 Prill 1920, pasuar nga Traktati i Sevrës në 10 Gusht 1920, që përcaktuan interesat e këtyre fuqive të mëdha, të cilat lidheshin me rikonfigurimin e territoreve të ish Perandorisë Osmane dhe në rradhë të parë me Mesopotaminë, ku mendohej se kishte rezerva të mëdha të naftës. Mbas këtij rikonfigurimi, TPC mori nje koncesion për naftë nga Qeveria e Irakut në vitin 1925 për 20 vjet. Në Tetor 1927 në Kirkuk të Irakut u zbulua naftë. Ky zbulim mbas shumë negociatave coi në rikonfigurimin e interesave të aksionerëve ku Anglo Persian Oil, Royal Dutch/Shell, Kompania Franceze e Naftës dhe NEDC (Një konsorcium prej pesë kompanish të mëdha  amerikane) kishin nga 23,75% të aksioneve, ndërsa 5% mbeten për C.Gulbenkion.

Shqipëria në vitin 1920, fillim i dëshpëruar, fund i ndritur me pranimin në Lidhjen e Kombeve

Situatën e Shqipërisë në ditët e para të fillimvitit 1920 e përcakton më së miri fjala e Fan Nolit në parlament në 11 Shkurt 1924, në homazh të vdekjes së Presidentit amerikan Willson: “Në Janar 1920 një erë zije dhe dëshpërimi kish rënë në të gjithë anët e vendit, i cili qe si një i vdekur në agoni. Projekti i copëtimit të Shqipërisë, i redaktuar prej Aleateve, ishte njohur dhe pritej vetëm një firmë që të bëhej një fakt definitiv. Firma që mungonte ishte ajo e Presidentit Willson, firmë që nuk u vu në atë projekt aq të padrejtë. Presidenti Willson jo vetëm nuk e vuri firmën, po u përgjeq edhe me Dy nota, me të cilat mpronte të drejtën e Shqipërisë së vogël për vetë qeverim, dy nota që janë dy nga xhevairet më të ndritshëm të karierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë dhe na dhanë kohë të marrim frymë dhe të gatitim lirinë e Shqipërisë që gëzojmë sot…Dhe si u hoq nga fuqia Presidenti Willson, kush e mori mprojtjen e Shqipërisë? Ishte Lidhja e Kombeve, krijesa e Presidentit Willson.”

Me mosfirmosjen e projektit të copëtimit të Shqipërisë u bë hapi i parë, por për të konsoliduar shtetformimin e shtetit të parë të shqiptarëve një projekt i ri ishte hartuar nga aleatët anglo saksonë dhe prej muajsh po punohej për zbatimin e tij.

Synimi i ketij projekti ishte që Shqipëria të ishte një shtet me pavarësi të plotë në kufijtë e vendosur në 29 Korrik 1913 në Londër të rikonfirmuar nga ndërkombëtarët, në mënyrë që ajo të kishte sovranitet të plotë qeverisje  mbi territorin dhe pasuritë e veta kombëtare.

Këtij qëllimi i shërbeu mbajtja e Kongresit Mbarëkombëtar të Lushnjës në 21-31 Janar 1920, i cili miratoi Aktin Themeltar Kushtetues për Pavarsinë e Plotë të Shqipërisë, duke hedhur poshtë çdo përpjekje për cenimin e kufijve të saj. Mbasi e quajti të rrëzuar Qeverinë e Durrësit, Kongresi zgjodhi Këshillin e Lartë prej 4 vetësh, në funksionin e Kryetarit të Shtetit, Këshillin Kombëtar prej 37 vetësh, Qeverinë me Kryeministër Sulejman Delvinën dhe caktoi kryeqytet Tiranën.

Një problem i madh për Kongresin e Lushnjës ishte siguria e mbajtjes së tij, mbasi ai ishte midis dy armiqve; forcave të ushtrisë italiane që ndodheshin në Vlorë dhe forcave të qeverisë së Durrësit. Eshtë fakt i njohur se majori anglez Morton Frederik Iden kishte muaj që lëvizte nëpër Shqipëri duke takuar delegatët e Kongresit dhe organizuar sigurinë e lëvizjes së tyre. Në një nga këto lëvizje duke kaluar Urën e Matit, atij i zunë pritë i vranë dy nga shoqëruesit dhe e plagosën në krah. Megjithatë ai vazhdoi punën e tij dhe gjatë ditëve të Kongresit organizoi konkretisht forca të armatosura që mbrojtën punimet e tij. Kongresi në fillim të punimeve të tij bëri homazhe për Abdyl Ypin, një nga iniciatorët dhe delegat i tij, i cili pak ditë para u vra nga njerëzit e Qeverisë së Durrësit për të trembur delegatët e tjerë që të mos shkonin në Kongres.

Mbas Kongresit të Lushnjës, u rrit fryma atdhetare dhe filluan organizimet për të bërë reale pavarësinë e Shqipërisë në të gjithë territorin e saj. Një nga epopetë më të lavdishme është ajo e Luftës së Vlorës për të larguar prej andej ushtrinë italiane. Luftëtarët nga krahina e Vlorës dhe nga shumë krahina të tjera të Shqipërisë, të mbështetur nga Qeveria e Tiranës, filluan sulmin mbi ushtrinë italiane në 5 Qershor 1920 dhe në 2 Gusht 1920 u nënshkrua Protokolli i Tiranës, ku Qeveria e Romës deklaronte se “ Respektonte sovranitetin shqiptar mbi Vlorën dhe tërësinë tokësore të Shqipërisë”. Një muaj më vonë trupat italiane ishin tërhequr nga Vlora. Kjo ishte një fitore e madhe, por edhe një mesazh për pretendimet territoriale të fqinjëve jugorë dhe veriorë.

Në 12 Tetor 1920 Qeveria Shqiptare bëri kërkesë për pranimin në Lidhjen e Kombeve, e cila në 15 Nëntor 1920 do të mblidhej në Gjenevë në të parën Asamble të saj. Në 12 Nëntor 1920 mbërriti delegacioni shqiptar i kryesuar nga Fan Noli, i cili filloi të plotësojë dokumentacionet e pranimit. Mbas shumë debatesh, kërkesa e Shqipërisë me raportin 8 pro dhe 13 kundër, me arsyrtimin që të shtyhej deri sa të rregullohej statusi ndërkombëtar i saj, nuk fitoi në Komisionin e Pestë, i cili shqyrtonte kërkesat për pranim. Në këto kushte kryetari i këtij komisioni Lordi Cecil, përfaqsues i Afrikës së Jugut, e ngriti problemin në Asamble, duke argumentuar pranimin e Shqipërisë. Mbas mbështetjes që i bënë atij, përfaqësues të tjerë të vendeve pjesë të Perandorisë Britanike, si Kanadaja, India dhe vetë Britania, Shqipëria në 17 Dhjetor 1920 u bë antare e 43 e Lidhjes së Kombeve, me 35 vota pro, 7 abstenime dhe asnjë votë kundër.

Kjo ishte një ngjarje shumë e madhe, mbasi tani për fatet e Shqipërisë nuk do të diskutohej dhe të merreshin vendime nëpër kulisa, por në institucione ku do të debatohej dhe do të dëgjohej edhe zëri i përfaqsuesve të saj.

Këto arritje të vitit 1920 janë të pashembullta në historinë e Shqipërisë dhe u realizuan si rezultat i një mobilizimi maksimal të të gjitha shtresave të shoqërisë, të cilat kuptuan se ishin para zhbërjes përgjithmonë të shtetit shqiptar. Gjithashtu pati një aktivizim maksimal të diasporës shqiptare në të gjitha fushat, në politikë, në luftë, në diplomaci, me shtyp dhe me ndihma të ndryshme.

Për të kuptuar më mirë arritjet e mëdha të vitit 1920, sidomos pranimin në Lidhjen e Kombeve, le ta krahasojmë atë me pranimin e Shqipërisë 25 vjet më vonë, kur ajo bëri kërkesën për pranimin në OKB. Megjithëse Shqipëria në Luftën e Dytë Botërore u rreshtua me fitimtarët  dhe numëronte 70 mijë luftëtarë që ndoqën nazistët deri në Vishegrad, ajo u pranua në OKB vetëm mbas 10 vjetësh, në 14 Dhjetor 1955 duke u bërë antari i 176 i saj! Pse u pranua edhe atëherë kur pengesat e mospranimit nuk kishin rënë kjo mbetet të analizohet!?

Shkaqet e paqëndrueshmërisë politike në Shqipëri në vitet 1921-1924

Në vitet 1921 deri në 1924 qeveritë shqiptare kanë ndryshuar 12 herë. Në këtë situatë kanë ndikuar faktorë të brëndshëm si niveli i ulët i zhvillimit ekonomik të vendit dhe pamjaftushmëria e mbledhjes së të ardhurave buxhetore, mungesa e kapitalit vendës, mungesa e përvojës demokratike të popullit dhe të qeverisjes së tij nga klasa politike etj. Për vetë gjendjen e krijuar faktorët e jashtëm kanë qënë përcaktues në situatën politike të vendit dhe këtu nuk bëhet fjalë vetëm për ndikimin e vendeve fqinje me synimet e tyre territoriale, por për interesat dhe rivalitetin e fuqive të mëdha për të kontrolluar burimet e naftës që mendohej të kishte Shqipëria mbas daljes së të dhënave për pusin e shpuar në Drashovicë.

Më lart treguam se britanikët luajten rol vendimtar në përgatitjen dhe sigurinë e Kongresit të Lushnjës dhe në pranimin e Shqipërise në Lidhjen e Kombeve,  që si shpërblim për këtë të merrnin monopolin në kërkimin dhe shfrytëzimin e naftës, mbasi në rast se në Shqipëri do të zbuloheshin sasi të konsiderueshme nafte cilësore, për shkak të kostos së transportit ajo do të konkuronte naftën e Iranit dhe Irakut, ku ata kishin kontrollin.

Në 25 Mars 1921 nga Qeveria me kryeministër Iliaz Vrionin, u ndërmor iniciativa për të paraqitur në parlament një projekt për dhënie koncesioni të naftës për “D’Arcy Exploration Company”, një filial ky i kompanisë Anglo Persiane të Naftës. Ky projekt nuk arriti të prezantohej në parlament për shkak të krizës së kabinetit qeveritar, i cili u detyrua të krijojë një qeveri koalicioni, pasojë kjo e rritjes së rivalitetit midis aleatëve dhe ndikimit të tyre në parlamentin shqiptar.

Veçanërisht e pakënaqur nga kjo situatë ishte Italia, së cilës futja në luftë i kishte kushtuar rreth 700 mijë të vrarë, rreth 1 milion të plagosur dhe 22 miliard lira deficit buxhetor. Mosmbajtja e premtimeve të Traktatit të Fshehtë të Londrës krijoi në mbarë Italinë ndjenjën e tradhtisë nga aleatët. Kjo pakënaqësi masive, ashtu si në Gjermani barra e reparacioneve të rënda të luftës çoi në lindjen dhe marrjen e pushtetit nga nazistët, edhe në Itali çoi në rritje të përgjithshme të fashizmit dhe krijimin e qeverisë fashiste nga Musolini në Tetor 1922.

Në këtë periudhë rivaliteti midis Perandorisë Britanike dhe Shteteve të Bashkuara për zotërimin e fushave naftëmbajtëse kishte arritur kulmin. Si pasojë  e pakënaqësisë për mënyrën e shpërndarjes së burimeve të naftës, veçanërisht atyre të Mesopotamisë nga ana e britanikëve, amerikanët kishin vendosur të luftonin fort për naftën në Shqipëri. Zyrat e ministrive dhe të parlamentit në Tiranë frekuentoheshin gjithnjë dhe më shumë nga përfaqësues të Sinclar Oil Company dhe nga Standard Oil Company të Neë Yorkut.

Nisi ndërkohë një fushatë e vërtetë konkruence midis partnerëve të kontraktuar të cilët vijuan të avanconin kushtet gjithnjë e më shumë për shtetin (edhe pse ishin të bindur se ata nuk do t’i respektonin) dhe influencuan në opinionin publik nëpërmjet mjeteve të shtypit lokal, duke kërkuar që të fitonin simpatinë e partive parlamentare të opozitës. Pretendentëve Anglo Saksonë u ishin shtuar edhe Francezët të cilët kishin legalizuar në Paris një “Sindikatë Franko Shqiptare” dhe dy ndërmarrje financiare private ”Shoqëria Italiane e Minierës së Selenicës” dhe “Grupi Londinez H H Rushton”. Problemi i dhënies së koncensioneve po merrte një predominancë të rëndësishme në politikën e brëndëshme e të jashtme shqiptare.

Pranimi i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve e ndihmoi atë për njohjen ndërkombëtare. Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Paris në 9 Nentor 1921 rikonfirmoi Shqipërinë si shtet të pavarur dhe sovran, në kufijtë e përcaktuar në 1913 duke njohur de jure dhe de facto qeverinë shqiptare.

Nuk mund të themi të njëjtën gjë për mbështetjen e Shqipërisë nga Lidhja e Kombeve në drejtim të ekonomisë, megjithë kërkesat e përsëritura nga ana e qeverive shqiptare, duke ndikuar edhe këtu rivaliteti i fuqive të mëdha. Kështu kur për këshilltar financiar të qeverisë shqiptare u propozua anglezi R.S.Peterson, përfaqësuesi i Francës kundërshtoi se ai mund t’u shërbente vetëm interesave britanike në Shqipëri.

Në 12 Maj 1922 Këshilli i Lidhjes shqyrtoi alternativën e marrjes  së protektoratit ekonomik mbi Shqipërinë, gjë që e kundërshtoi prerë Italia, e cila s’mund ta pranonte këtë protektorat pa siguruar interesat vitale të Italisë në këtë vend. Në 21 Korrik Lidhja vendosi të dërgojë në Shqipëri Prof. Albert Calmes nga Luksemburgu, për të studiuar situatën ekonomiko-financiare të vendit. Ky ekspert përgatiti raportin ku thekson gjëndjen e keqe ekonomiko-financiare të vendit duke filluar nga infrastruktura minimale, si dhe tregon edhe mundësitë e mëdha që ka vendi për t’u rimëkëmbur, por për këtë i duhet një hua prej 50 milionë fr.ari. Raporti u shqyrtua, por as Lidhja dhe as ndonjë shtet nuk u ofroi qeverive shqiptare ndonjë hua, duke u lënë atyre si alternativë vetëm dhënien me koncesion të pasurive natyrore të vëndit.

Zgjedhjet politike të vitit 1923 kishin rritur konfliktin midis partive të ndryshme, që u acarua me shumë gjatë vitit 1924 me atentatin ndaj Ahmet Zogut në parlament në 23 Shkurt dhe me vrasjen e Avni Rustemit në 20 Prill 1924 në Tiranë. Rritja e revoltës popullore çoi në largimin e Zogut nga vendi dhe ardhjen në fuqi të qeverisë me kryministër Fan Nolin.

Noli filloi menjëherë tratativat për njohjen e qeverisë së tij nga fuqitë e mëdha. Britanikët nuk e mirëpritën, ndërsa megjithëse shkoi dy herë në Legatën Amerikane në Tiranë në 22 qershor dhe në 4 korrik, përfaqësuesi amerikan Grant Smith i vuri si kusht të parë për njohjen dhënien e koncesioneve të naftës për shoqëritë amerikane.

Në verën e vitit 1923 një projekt i ri koncesioni Anglo-Persian i ishte paraqitur parlamentit, me insistimin për t’u miratuar. Në Mars 1924 Administrata Hekurudhore Italiane prezantoi pranë qeverisë shqiptare një propozim koncesioni të një niveli të lartë teknik dhe financiar dhe me garanci të plota për të ardhmen e naftës në Shqipëri. Në 11 Tetor 1924, Fan Noli takon Musolinin, i cili i propozon nënshkrimin e një pakti ku në këmbim të kredive dhe ndihmave për ushtrinë shqiptare të miratohej propozimi koncesionar italian i naftës. Noli nuk e pranoi këtë pakt dhe pas dy muaj e gjysmë, si pasojë e ndërhyrjes së armatosur të Zogut me mbështetjen e Beogradit dhe të fuqive të mëdha që i qëndronin mbas, qeveria e tij u detyrua të larghet në azil politik.

Sejfi  Vllamasi, delegat në Kongresin e Lushnjës dhe ministër në qeverinë e Fan Nolit në librin e tij ”Ballafaqime politike në Shqipëri (1899-1942)” shkruan se kur ishte si emigrant politik në Paris në vitin 1934 takon Majorin Morton Frederik Iden, të cilin e kishte njohur që në Lushnjë, me të cilin ha një darkë dhe ai i thote “Vajguri që ia shkëputi Turqisë vilajetin e Mosulit për shkak të burimeve vajgurore për t’ja dhënë Irakut, po ai vajguri ju përzuri juve nga Shqipëria dhe pruri Zogun në fuqi”

Dhënia e koncesioneve nga Ahmet Zogu e bënë atë President dhe Mbret

Sapo Zogu mori pushtetin dhe qeveria e re nuk ishte formuar ende, njerëzit e tij përgatitën projektin e Konçensionit Anglo Persian Oil dhe me shpejtësi e dërguan në parlament pa asnjë diskutim, për t’a miratuar në një nga seancat e para të tij në 16 Shkurt 1925. Kjo procedurë e përshpejtuar nuk mund të mos tërhiqte vëmëndjen e qeverisë fashiste, e cila ishte përfshirë në një procedurë konkurimi dhe refuzoi të njihte legjitimitetin e këtij urdhëri politiko administrativ të parlamentit të Tiranës. Qeveria e Romës e dinte se urdhërat për këto veprime vinin nga Londra, prandaj çështja doli nga situata në një terren ndërkombtar tepër të vështirë dhe zgjidhja e tij nuk mund të realizohej pa konsensusin e Romës. Tezat kontraditore u bënë objekt i shkëmbimeve të notave të ashpra diplomatike midis Romës dhe Londrës. Për të zgjidhur këtë problem Londra dërgoi në Romë ekspertin më të mirë të saj, Sër Xhon Kadman, me një ekip të madh teknikësh dhe juristësh. U realizua kështu akordi për rishpërndarjen e zonave të kërkimit për naftë duke respektuar interesat e Italisë në fushat naftëmbajtëse. Kjo u arrit nëpërmjet një bashkpunimi shkencor dhe teknik dhe të shkëmbimit të informacioneve midis dy palëve.

Vetëm pas kësaj marrëveshjeje midis fuqive të mëdha u bë e mundur që qeveria shqiptare të japë koncesionet e para.

Sipas rendit kronologjik koncesionet e naftës të dhëna nga qeveria e Zogut ishin:

1. Anglo Persian Oil Co ( në mes me D’Arcy Exploration Co ), në 11 Mars 1925 merrnin antiklinalin në rrjedhjen e poshtme të Semanit përfshi zonën e Patosit me një sipërfaqe prej 34,412 hektarë.
2. Hekurudhat e Shtetit të Mbretërisë Italiane, në 12 Mars 1925 përfshinte zonën nga brigjet e Semanit deri në Gjirin e Vlorës dhe në luginën e Shushicës (7 zona ku përfshiheshin shenja të naftës dhe pikërisht aty ndodhej edhe miniera e bitumit Selenicë), nga ana tjetër përfshinte zonën e Devollit në Shqipërinë Qëndrore me një sipërfaqe të përgjithëshme 47,213 hektarë.
3. Shoqëria Italiane Minerare Selenica, S.I.M.S.A. në 2 Maj 1925 në territorin e së cilës përfshihej edhe Penkova e Drashovica me një sipërfaqe prej 2,148 hektarë.
4. Standard Oil Co e New Yorkut , në 29 Korrik 1925 me dy perimetra prej të cilëve një për ultësirën bregdetare, nga krahu i Lagunës së Karavastasë përfshinte plazhet deri në Vlorë dhe tjetra kufizohej në luginën në lindje të Durrësit gjithësej 51,500 hektarë.
5. H.H.Rushton në 12 Gusht 1925 përmblidhte zonën që kufizohej me kufirin Anglo Persian të Patosit dhe një zonë të izoluar në Mallakastër gjithësej prej 8,600 hektarësh.
6. Sindikata Franko Shqiptare në 18 Dhjetor 1925, kishte zonën formuar nga perimetri midis koncesioneve të më sipërm duke u zgjatur në Luginën e Shushicës si dhe dy izolime, një në zonën e Shkodrës dhe një në afërsi të Korçës në total 118,193 hektarë .
7. Hekurudhat e Shtetit Italian të Mbretërisë së Italisë (2 koncensione nga 15 Korriku i vitit 1925) që përfshinte tre perimetra (Nga Dumreja, Mallakastra qëndrore dhe luginën e Vllahinës) që shteti shqiptar kishte zgjedhur në verën e vitit 1925 që dështoi në konstituim. Një zonë e gjërë e cila përfshin depresivin neogjenik dhe perëndimin e vargut të Malit të Dajtit, Dumrenë Qendrore dhe një pjesë të vogël në afërsi të Vlorës, gjithësej 116,815 hektarë.

Madhësia e territorit të dhënë me koncesion përmbledh 13% të sipërfaqes së përgjithëshme  të vendit. Shteti arkëtonte një tarifë fikse në franga ari prej 1,5 fr për hektar, si edhe një rentë vjetore prej 13, 5% të vlerës së produkteve të nxjerra.

Tetë vjet mbas marrjes së rezultateve të para pozitive për naftë nga pusi i shpuar në Drashovicë , projekti anglo –sakson për ndalimin e copëtimit të Shqipërisë dhe krijimin e një shteti shqiptar sovran që të marrë vendime mbi pasuritë e veta ishte realizuar. Të gjitha kërkesat koncesionare për naftë të shoqërive të huaja, u plotësuan brënda vitit 1925, mbi bazën edhe të një akordi që fuqitë e mëdha që ato përfaqësonin kishin arritur midis tyre.

Për një kombinim rrethansh këto koncesione i dha Ahmet Zogu, duke e vendosur atë në një pozitë shumë të favorshme për të plotësuar të gjitha ambiciet e tij politike. Ishte edhe në interesin e fuqive të mëdha, që qeveria që u dha koncesionet të vazhdonte dhe të ishte e fortë, prandaj ato mbështetën dhe nxitën të gjitha nismat e Zogut në ndryshimet e sistemit politik që pasuan. Shoqëritë koncesionare tashmë ishin në fazën e shpenzimeve dhe të investimeve prandaj donin të eliminonin çdo risk politik. I vetmi risk që ato tashmë donin të përballeshin ishte ajo se çfarë do t’u ofronte nëntoka shqiptare, në sipërfaqet që kishin marrë me koncesion.

Me këtë konjukturë ndërkombëtare dhe të kombinimit të interesave ekonomiko-politike shpjegohen ndryshimet politike që ndërmori Zogu. Duke eliminuar partitë politike, në vitin 1925 ai u bë Kryetar Shteti në një Republikë Presidenciale dhe me një parlament me dy dhoma, ndërsa në vitin 1928 me një Asamble Kushtetuese prej 58 vetësh e shpalli veten mbret.

Kjo është historia e pusit të parë të naftës shqiptare e treguar në njëqind vjetorin e fillimit të shpimit të tij. Gjatë dhjetra viteve në vendburimin e Drashovicës janë shpuar 78 puse, nga të cilët 49 kanë dhënë naftë. Aktualisht në punë është vetëm një pus, i cili jep një ton naftë në ditë. Ai pus rri atje në qetësinë e vet, duke bërë punën e vet dhe duke shërbyer si një foltore për t’u kujtuar të gjithë shqiptarëve se një i ngjashmi  i vet një shekull më parë bëri shtet Shqipërinë dhe kondicionoi për dhjetë vjet politikën shqiptare dhe trazoi jo pak të mëdhenjtë e botës.

*Astrit Avdulaj ka kryer studimet për Ekonomi (1977) dhe ka punuar për shumë vite në sektorë të ndryshëm të ekonomisë dhe në dikastere dhe institucione qendrore të vendit. Ka kryer një sërë studimesh me vlerë, përfshi edhe naftën. /Gazeta Dita/

Një dosje e rrallë sekrete zbulohet në Arkivin Britanik, e cila publikohet për herë të parë në gazetën “Panorama”. Bëhet fjalë për një çështje top-sekret, e cila u hap si dosje vetëm vitin e kaluar nga autoritetet britanike.

Një dosje e rrallë sekrete zbulohet në Arkivin Britanik, e cila publikohet për herë të parë në gazetën “Panorama”. Bëhet fjalë për një çështje top-sekret, e cila u hap si dosje vetëm vitin e kaluar nga autoritetet britanike.

Një dosje pune e kryeministrit britanik, Klement Etli, e marsit 1950, flet mbi mënyrën se si britanikët kryen një fluturim sekret mbi gjirin e Vlorës në fundin e marsit 1950, për shkak se marina britanike kishte hasur dy nëndetëse sovjetike që kishin hyrë në ujëra shqiptare dhe ishin ankoruar në Vlorë.

Për të konfirmuar më tej këtë informacion, ministri i Aviacionit Britanik i kërkoi leje kryeministrit që të urdhërojë fluturim special vëzhgimi në Shqipëri. Por dosja e plotë tregon se kryeministri ka hezituar për dy arsye.

Së pari nga frika se ky fluturim mund të zbulohej nga shqiptarët dhe, nëse kjo ndodhte, atëherë pala shqiptare mund të ngrinte këtë çështje në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë për shkeljen e sovranitetit territorial të Shqipërisë, çka mund ta vinte Britaninë e Madhe në një situatë të vështirë politike dhe diplomatike.

Kjo për shkakun se britanikët sapo kishin fituar gjyqin mbi incidentin e kanalit të Korfuzit, ku edhe çështja e shkeljes së ujërave territoriale dhe sovranitetit të Shqipërisë ishte një temë e nxehtë. Përsëritja e kësaj situate mund të krijonte probleme të mëtejshme.

Pikërisht për këtë arsye, në lidhje me këtë çështje, kryeministri britanik Klement Etli kërkon edhe mendim ligjor nga juristët e Gjykatës Mbretërore dhe vetëm pasi sigurohet nga inteligjenca e aviacionit se shqiptarët nuk mund të zbulonin këtë fluturim sekret për shkak se nuk kishin radarë modernë, ai dha urdhrin për këtë fluturim sekret mbi Shqipëri.

Pas urdhrit të tij, u krye edhe fluturimi për vëzhgimin ajror, me qëllim zbulimin e nëndetëseve sovjetike në Vlorë.

Më datë 31 mars 1950, kryeministri mori lajmin se dy nëndetëset sovjetike nuk ishin hasur në Shqipëri, por i konfirmohet se ishte siguruar tjetër informacion i vlefshëm, që do të analizohej më vonë, por që nuk ndodhet në këtë dosje.

Gjithsesi, britanikët mbeteshin të sigurt se dy nëndetëset sovjetike hynë në Mesdhe dhe u ankoruan në Shqipëri dhe fakti që nuk u zbuluan nga avioni sekret, kishte të bënte me faktin se fluturimi zbulues ndodhi me vonesë dhe nëndetëset kishin ikur sërish nga Vlora, duke mos qëndruar gjatë në Shqipëri.

Në dokumentet që publikojmë sot, nuk paraqitet misioni dhe lloji i nëndetëseve sovjetike që kishin qenë më parë në Shqipëri, por nga mënyra si interesohej kryeministri britanik për ekzistencën e tyre, duket qartë qëllimi i autoriteteve të Londrës për të studiuar arsenalet e kampit tjetër që kishin filluar të instaloheshin në Mesdhe.

Sidoqoftë, kjo dosje sekrete mbetet tepër interesante për zbulimin e faktit të panjohur që sovjetikët kanë sjellë nëndetëse shumë më herët seç mendohej në Shqipëri dhe se pala shqiptare ishte tërësisht e gatshme për t’iu nënshtruar atyre.

Vetë rreshtimi i Shqipërisë në aleancën me Bashkimin Sovjetik parakuptonte, ndër të tjera, edhe bashkëpunimin ushtarak, që shkoi në rritje deri në fillimin e viteve ’60.

Në mesin e viteve ’50, në Vlorë, Pashaliman, do të instaloheshin 12 nëndetëse sovjetike, duke krijuar një bazë detare nga më të fuqishmet në Mesdhe, për të cilën do të angazhoheshin me vite ushtarakët e NATO-s, sidomos shërbimet inteligjente të Aleancës së Atlantikut të Veriut, për t’i paraprirë një rreziku të mundshëm.

Sidoqoftë, kjo është një histori tjetër, që i përket një kohe të mëvonshme nga ajo e interesimit të kryeministrit britanik në vitin ’50 për ekzistencën e nëndetëseve sovjetike në Shqipëri.

Po çfarë përmban dosja e kryeministrit britanik, Klement Etli, rreth operacionit të vëzhgimit sekret për zbulimin e nëndetëseve sovjetike në ujërat shqiptare, në mars të vitit 1950…

DOKUMENTI NR 1

Ministria e Aviacionit Top sekret

Z. kryeministër

Kohët e fundit jemi pyetur nga inteligjenca detare për të nisur një fluturim të veçantë zbulimi sa më shpejt të jetë e mundur mbi gjirin e Vlorës në Shqipëri, ku është raportuar prezenca e dy nëndetëseve sovjetike.

2-Shpresohet që vetëm një fluturim do të jetë i nevojshëm, por, nëse moti do të jetë i papërshtatshëm, atëherë mund të nisen edhe 3 fluturime. Avioni do të fluturojë në kuotën e 30 mijë këmbëve lartësi dhe, përderisa në dijeninë tonë shqiptarët nuk janë të pajisur me interceptorë modernë të fluturimit apo me radarë paralajmërues, risku i zbulimit është i papërfillshëm dhe në fakt nuk mund të ndodhë zbulimi i avionit.

3-Ministri i Jashtëm e aprovoi propozimin për këtë pjesë dhe unë bie dakord që ky fluturim zbulimi të bëhet, por më duket me vend të tëinformoj në çka propozohet.

4-Po i dërgoj kopje të kësaj shkrese ministrit të Mbrojtjes dhe ministrit të Jashtëm. 17 mars 1950

DOKUMENTI NR 2

Top Sekret

17 mars 1950
I nderuar ministër i Aviacionit, z.Shearer Siç ua thanë në telefon mbrëmjen e kaluar, kryeministri e mori shkresën nga sekretari juaj i shtetit për një fluturim zbulimi mbi Shqipëri dhe komentoi:

“Dua të kem edhe mendimin e oficerëve të ligjit. Ne vetëm së fundmi sapo fituam çështjen në gjyq ndaj Shqipërisë” (Gjyqi për incidentin e kanalit të Korfuzit- shënim i autorit) Ndoshta ju do të keni çështjen e duhur që duhet të ngrini. Kopje të kësaj letre e dërgoj edhe te Tomkins në Ministrinë e Jashtme dhe te Wood në Ministrinë e Mbrojtjes.

DOKUMENTI NR 3

Gjykata Mbretërore / Londër/

20 mars 1950

I nderuar Kryeministër

Më njoftuan që ju dëshironi një mendim në lidhje me çështjen, nëse aviacioni mund të bëjë një fluturim zbulimi për të konfirmuar raportimin nëse nëndetëset janë ankoruar në gjirin e Vlorës, në bregdetin e Shqipërisë.

Më njoftuan se fluturimi zbulues do të jetë në 30 mijë këmbë lartësi dhe kjo do të bëhet për të evituar gjurmën e avullit të avionit dhe, përderisa shqiptarët nuk janë të pajisur me radar në dijeninë tonë, është me tepër mundësi që avioni nuk do të zbulohet dhe se risku i zbulimit është pothuaj i papërfillshëm. Unë besoj se mundësia dhe pajisjet e radarit të vetë nëndetëseve është marrë parasysh.

Sigurisht dhe pa dyshim që një fluturim i tillë mund të përfshijë shkeljen e sovranitetit të Shqipërisë dhe, siç jeni në dijeni, shqiptarët u ankuan gjatë çështjes së kanalit të Korfuzit për shkeljen e sovranitetit të Shqipërisë nga britanikët, ashtu si vendet e tjera të Europës Lindore janë ankuar në të kaluarën për shkeljen e sovranitetit të tyre nga ajri.

Nëse shqiptarët do të jenë në dijeni të këtij fluturimi zbulimi dhe nëse do të jenë në gjendje ta zbulojnë fluturimin, ata mund të kërkojnë ta ngrenë çështjen në Këshillin e Sigurimit apo të kërkojnë dëmshpërblim në Gjykatën Ndërkombëtare, pavarësisht se ata nuk janë anëtarë të Kombeve të Bashkuara apo pjesë e statutit të Gjykatës Ndërkombëtare, por procedura e parashikon në nenin 35 për shtete jo anëtare dhe mund të çojnë në gjykatë.

Gjithsesi, unë mendoj se shqiptarët mund t’i ndjekin këta hapa, megjithëse unë nuk e di se ç’pasoja politike dhe diplomatike mund të ndodhin. Në këtë pikëpamje, në rëndësinë që ka sigurimi i informacionit për nëndetëset sovjetike në Mesdhe, ka për t’u bërë kundër çdo padyshimi joligjor në fluturimet zbuluese mbi territoret e vendeve të tjera.

Ju me të drejtë mund të mendoni se në metodat që po përdoren kundër nesh, ne nuk mundemi që në një rast të tillë t’i lejojmë vetes të jemi shumë skrupulozë duke ditur riskun që kemi përballë dhe ky fluturim zbulimi duhet të bëhet.

Duhet të vëzhgohet që mund të ketë ndonjë mundësi që nëndetëset mund të jenë larguar nga Vlora, nisur nga fakti që ato janë zbuluar në port kohë më parë. Një kopje të kësaj letre po e nis edhe te ministri i Jashtëm, Ministria e Aviacionit dhe te Thesari.

DOKUMENTI NR 4 

Top Sekret 20 mars 1950

Drejtuar 3 ministrive

Lidhur me çështjen e datës 17 mars, Kryeministri mori edhe letrën e datës 20 mars për këtë çështje, dhe urdhëroi që fluturimi i zbulimit të bëhet.

DOKUMENTI NR 5

Top Sekret 31 mars 1950

Kabineti Z Kryeministër

Mësuam nga Ministria e Aviacionit se fluturimi zbulues mbi gjirin e Vlorës në Shqipëri u realizua nga aviacioni mbretëror.

Nuk ka asnjë shenjë të nëndetëseve sovjetike, por është përfituar një informacion i vlefshëm nga ky fluturim, i cili po analizohet. Forcat e Aviacionit Mbretëror janë konfidente se ky fluturim vëzhgimi nuk u zbulua./Panorama/

Për krijimin e shtetit të ri grek, shqiptarët ose arvanitasit kanë kontribuar në të gjitha drejtimet për ecurinë përpara të Greqisë. Arvanitasit ishin profesorët e parë që themeluan Akademinë e Athinës.

Që në vitet e para të Revolucionit të 1821, luftëtarët e lirisë kishin dëshirë të themelonin Akademinë, sepse besonin se arma më e fuqishme ndër të gjitha ishte ndriçimi i trurit.

U bënë shumë përpjekje për të hapur Akademinë, por dështuan. Vetëm në vitin 1926 ministri i atëhershëm i arsimit Dhimitër Egjiniti, arvanitas nga Egjina, raportoi dhe u botuan Urdhëresat Kryesore më 18 mars 1925 dhe u bë realitet Akademia e Athinës me pamjen e brendshme dhe misionin e sotëm.

Ndërtesa ku strehohet Akademia ka një histori interesante.

Më 1856 tregtari  i pasur nga Voskopoja e Korçës në Vjenë të Austrisë, Simon Sina, dëshironte t’i bënte një dhuratë të madhe Greqisë, brenda në Athinë. Simon Sina ishte djali i Gjergj Sinës ish Konsull i Përgjithshëm në vitin 1834 i qeverisë greke në Austri.

Familja Sina ishin me origjinë nga Bithkuqi (sot Vithkuq) i Korçës, por që andej ishin ngulur në Voskopojë dhe më vonë u vendosën në Vjenë. (http://konica.al/2017/07/miliarderet-sina-nje-dinasti-shkelqimi-voskopojar-ne-zemer-te-vjenes/)

Kështu Simon Sina për dhuratën që dëshironte të bënte në Athinë e bisedon me ambasadorin e Greqisë në Austri, z.Skina, dhe ai menjëherë i diktoi të ndërtojë pallatin e Akademisë. Sina e pranoi dhe i paraqiti planet inxhinierit Teofil Hanse, i cili na dha kryeveprën që është akoma sot ndërtesa e Akademisë.

Natyrisht punuan shumë artistë, mjeshtra ndërtimi, skluptorë dhe piktorë, por çelësi ishte Teofil Hanseni.

Më 1859 filluan punimet e para. Në vitin 1863 Sina ndërpreu punimet, sepse, siç është shprehur, erdhi në front mbreti Othon. Mërzia i kaloi pas disa vitesh, dhe më 1868,  ky bamirës vendosi të rifillojë punimet.

Më 15 prill 1876, Simon Sina vdes duke lënë trashëgimtar vetëm dy vajza dhe, në bazë të testamentit të tij, e vazhdoi dhe e mbaroi veprën  që ai nisi, gruaja e tij Ifigjenia Sina më 1885.

Kur u hapën portat e Akademisë më 1885, Ifigjen Sina i dha si dhuratë kryeministrit Deljani 800.000 mijë dhrahmi, por ai nuk e pranoi dhuratën.

Vitin tjetër Harrilla Trikupi u interesua për atë shumë tepër të madhe për kohën, por atëherë trashëgimtarët e Sinës ishin varfëruar.

Kështu hapja e Akademisë së Athinës u dedikohet, pra, dy arvanitasve të vërtetë, Teodor Pangallo, që ishte atëherë në brendësi të punimeve, dhe arvanitasit tjetër Dhimitri Egjiniti, që ishte atëherë ministër i Arsimit.

Vallë a është rastësi, që me armët e shqiptarit u bë Greqia e re?

Ndoshta! Vallë rastësi, që zgjuarsia shqiptare formoi dhe zhvilloi trurin e Akademisë së Athinës?

Ndoshta! Është më e pëlqyeshme kështu se sa të mbahet në heshtje dhe ky fakt i vërtetë i kontributit shqiptar për krijimin dhe ecurinë e Akademisë së Athinës, vatra e zhvillimit të shkencës greke.

(u shfrytëzuan materialet e historianit Arben Llalla)

Askush nuk di të thotë se si do të mund të transformohej Migjeni, nëse do të kishte jetuar gjatë dhe të përjetonte realizmin socialist.

Ai vdiq në 26 gusht të vitit 1938, në moshën 27- vjeçare dhe për aq sa la pas, ai është konsideruar si një “uragan i ndërprerë”.

Dhimbja që shkaktoi vdekja e tij te njerëzit e dashur ishte e jashtëzakonshme. Këtë e dëshmojnë letrat që e dashura e tij, Bojka Nikolla, i dërgon motrës së Migjenit, njëkohësisht mikeshë e saj, menjëherë pas lajmit të keq. Në zgrip të dëshpërimit ajo mendonte t’i jepte fund jetës.

Letrat që ajo i dërgonte Ollgës janë përfshirë në librin e studiuesit Nasho Jorgaqi, “Migjeni në kujtimet e bashkëkohësve”.

Letrat e shkruara me dorë, të një epoke tjetër, edhe në mos qofshin të bukura për t’u lexuar, janë gjithmonë interesante. Mes radhësh lexon e, pjesërisht kupton, vitet nëpër të cilat kanë jetuar ata që i kanë shkruar.

Për shembull, në këto letra të gjata që mikesha e Migjenit, pas vdekjes së tij, i shkruan motrës së shkrimtarit, nuk ngjajnë me asgjë, as me më të ndjeshmin e romantikun e kohëve të mëpasshme (do ishte e tepërt të thoshim të sotshme).

Bojka Nikolla, më shumë sesa për të zbrazur dhimbjen e saj, duke i shkruar Ollgës, përpiqet t’i lehtësojë dhimbjen, t’i gjendet afër, qoftë edhe me fjalë ngushëlluese.

Ato nuk i lidhte vetëm Milloshi; të dyja, qysh më herët kanë qenë mikesha, ndërsa tani, kur shkruhet letra, i bashkon një dhimbje e madhe.

Dallohet një kujdes gati i tepruar i Bojkës, përmes fjalëve dashamirëse, për ta bërë Ollgën të ndihet më mirë. Ajo nuk merr përgjigje; mjaftohet me faktin që mund të jetë ngushëlluese. Nëpër radhë, përveç gjendjes së saj pas humbjes së të dashurit, do të njiheni edhe me dashurinë e tyre, ç’marrëdhënie kishin.

Nga ana tjetër, bisedat tregojnë gjithashtu për komunikimin e Migjenit me të motrat.

Këto letra janë pjesë e librit “Migjeni në kujtimet e bashkëkohësve” të studiuesit dhe shkrimtarit Nasho Jorgaqi, i cili skalit portretin e një prej poetëve më të mëdhenj shqiptarë, një prej themeluesve të prozës moderne shqipe, përmes kujtimeve të miqve të tij bashkëkohës.

Ndërsa vetë Jorgaqi rrëmon në bibliotekën e Migjenit, nëpër librat e tij, për të kuptuar më shumë nga ajo dritë që ndriçonte shpirtin e gjeniut, që u fik, në moshën 27-vjeçare.

E ndër të tjera, edhe letrat e Bojkas që i dërgon të motrës së Milloshit, ku i zbraz dhimbjen dhe ato momente dëshpërimi, gjatë të cilave mendonte t’i jepte fund jetës…

Letrat janë dërguar vetëm pak ditë pas vdekjes së Migjenit, i cili u nda nga jeta në 26 gusht 1936. Lexojini vetë, për të jetuar disa minuta në një epokë dashurie të vërtetë.

PJESË NGA LIBRI “MIGJENI NË KUJTIMET E BASHKËKOHËSVE” TË NASHO JORGAQIT

“Ollga ime e dashur,

Sillem nëpër shtëpi dhe qaj. Qaj si rrallë kur. Qaj dhe të dëgjoj edhe ty si qan. A të shkon nëpër mend se edhe unë, në të njëjtën kohë, qaj me ty Mirkon e dashur?

Do të donja të më dëgjoje se si dhe unë dënes me zë me ty. Oh, sa fatkeqe që jemi! Si nuk mund të vi tek ti të të përqafoj e dashura ime Ollga fatkeqe!

Ndoshta je krejtësisht vetëm atje?! E ndiej dhëmbjen tënde thellë, sepse është në të njëjtën kohë edhe dhëmbja ime.

Unë e kam dashur dhe respektuar. Unë nuk mund të ngushëllohem derisa mos të të shoh. A thua unë do të mund të të jap pak ngushëllim? Gjatë kësaj kohe jam në shtëpi, kam pasur momente që të vendosja për vetëvrasje.

Një dëshpërim i papërshkruar, nerva të tendosura më kishin mbërthyer. Më dukej në disa momente se po shkoja drejt çmendurisë. Një shqetësim kishte pllakosur shpirtin tim.

Dhe vetëm një gjë mendoja, një gjë të vetme dëshiroja, një gjë të vetme shpresoja dhe një gjëje të vetme i gëzohesha: ardhjes tënde. Por kur dëgjova se vetëm nga fundi i tetorit do vije, më lëshoji edhe ajo shpresë e vetme, kjo dëshirë e vetme, i vetmi gëzim që prisja.

Më dukej kjo tepër larg. Kur u lirova nga prangat e provimeve u ula që të shkruaj që këtej, por ndër ato ditë ndjeva dallgë të mëdha jetësore, që më hodhën dhe më coptuan pamëshirshëm në të gjitha anët. Ditët u bënë për mua gjithnjë e më të hidhura, shqetësimet në shtëpi gjithnjë e më të shpeshta, ndërsa varfëria bënte që të mos mendoja në asgjë tjetër.

Qenë atëherë këto momente, por vetëm momente, kur çdo gjë dukej e mundur. Por koha tashmë kishte kaluar dhe të gjithë, tek të cilët u interesova për adresën tënde, më thanë se sigurisht ti do ta kishe lënë qytetin.

Atëherë u shqetësova duke i numëruar ditët që duhet të kalonin derisa të të shihja më në fund. Plot një javë para se të merrja këtë lajm të zi, e kam parë në ëndërr pikërisht Mirkon tonë.

As që më shkonte nëpër mend se ishte aq keq, sepse për sa kam qenë e informuar si edhe pse ishte në sanatorium, kam kujtuar se ishte atje më shumë për studime, siç më pat thënë edhe vetë ai. Kur u zgjova nga ëndrra mendova se ç’është kjo që duhet të di-me siguri Mirko ende mendon për mua, thashë me vete, edhe përsëri mendova të të shkruaj, por në kokën time kishte ende shpresë dhe përsëri u ndala. Ndërsa dje mora vesh për këtë të vërtetë të tmerrshme, e cila më ka shkatërruar fare.

Unë do të kisha shumë për të treguar nga jeta e të dashurit tonë, Mirkos, dhe të të them ty se edhe ai në jetë ka qenë i lumtur. Kjo për mua është ngushëllim e mendoj se ashtu do të jetë edhe për ty, prandaj do të them vetëm diçka për këtë.

Ndoshta edhe ti vetë e ke vërejtur se ai më ka dashur, edhe pse unë këtë e kam fshehur prej teje sipas dëshirës së tij.

Kur e kam pyetur se duhet të të them ty, sepse unë me ty gjithnjë kam thënë gjithçka, ai m’u përgjigj:

“Më mirë mos, motrat ndoshta e shohin edhe vetë, por unë nuk dëshiroj që ato, qoftë edhe për një çast, të mendojnë se unë dashurinë time ia fal edhe ndokujt tjetër përveç tyre”.

Pas kësaj unë i thashë se dashuria e tij ndaj jush do të mbetet kurdoherë e paprekur dhe dashuria ndërmjet nesh është një lloj tjetër dashurie, entuziazëm, që nuk e gjen në jetë shpesh dhe se ju, motrat e tija, do të gëzoheshit për këtë. Dhe mbeti ashtu siç deshi ai. Unë kundrejt tij kam qenë, mund të them lirshëm, shumë e përkujdesur.

Nuk është se jam shtirur, por ashtu e kam ndjerë veten, ka qenë kjo krejtësisht në mënyrë të sinqertë dhe ai e meritonte. Kur ma shfaqi dashurinë për të parën herë me anë të një letre, unë i jam përgjigjur se edhe tek unë ka lindur e njëjta ndjenjë dhe se edhe unë e dashuroj dhe e respektoj.

Më vonë qe i lumtur. Këtë e keni vërejtur, kur unë fillova t’ju vizitoj aq shpesh. E kemi kaluar kohën me biseda e këngë.

Ja disa nga fjalitë e tija nga letra e parë, që janë gdhendur në kujtesën time:

“Ti je kundrejtmeje aq e ëmbël, më e ëmbël sesa ëngjëlli që nuk ekziston… Kam dashuruar e kam puthur, por vetëm te ty kam gjetur qenien e vërtetë shoqërore”.

Dhe më në fund përfundonte kështu: “Sidoqë të shkojnë punët, ne mbetemi miq, si thua Bojka? Se unë jam mësue me dështime, që jeta m’i ka kurdisur në çdo hap, moj Bolko (dhimbja) ime”. Në rastin më të parë unë iu luta të ma shpjegonte pse më ka quajtur Bolko. Më tha se unë për të mund të isha dhembje po mos ta dashuroja.

Unë i thashë se një gjë e tillë nuk mund e nuk do të jem në asnjë mënyrë sepse e dashuroj dhe që kjo mos ta shqetësoj fare- dhe në fakt e kam dashur.

Ndoshta do të pyesësh pse nuk kemi shkëmbyer letra më vonë, kur unë erdha në Tiranë.

Kjo përsëri ka qenë dëshira e tij, sepse kishte frikë që të mos më dëmtonte. Ty të kujtohet se unë për këto gjëra kam qenë e pafuqishme dhe se në kundërshtim me çdo gja, madje edhe këtë që më kishte ndaluar, e kam kërkuar shoqërinë tuaj, se ajo ka qenë për mua më e këndshmja dhe më e sinqerta.

Kur po përgatiteshim për në varkë për herën e dytë dhe që unë nuk mendoja të shkoja edhe ai vetë kishte hequr dorë, duke e justifikuar se nuk e ndiente veten mirë.

Kur erdha në atë mëngjes te ju, e pyeta Çvetkën: “Ku është Mirko?”, më tha se është në dhomë. Unë hyra pa u ndjerë tek ai. Rrinte te tryeza dhe shkruante. Kur më pa i shkëlqeu fytyra nga buzëqeshja. Unë i përkëdhela flokët dhe e pyeta çfarë do të shkruante dhe ai m’u përgjigj: “Për ty e dashur, lexoje!” Të bekoj, o shi… që u bëre shkas të qëndroj te shtëpia, të jem sa më afër Bojkës sime të dashur dhe të mos shkoj në Vrakë.

Jam i lumtur dhe i stërlumtur…”. Unë fillova të qeshja dhe ai më ndërpreu, që të lexoja më tutje dhe më tha me gëzim: “Kur je ti këtu, atëherë edhe unë jam shëndoshë-të shkojmë së bashku!”.

Dhe kjo ditë qe për të plot gëzim, këtë ma tha më vonë dhe mua më kujtohet, sepse kam qenë kundrejt tij e përkujdesur edhe pse dëgjoja andej këndej qortime nga injorantët, të cilët të gjitha këto i shikonin me sy tjetër.

Por, megjithëkëtë, e qortoj veten që në kohët e fundit nuk i shkrova ndonjëherë. Por ku ta dinja unë, fatkeqja, se ai do të na linte shpejt? Unë gjithnjë kam shpresuar se do të përjetonim një çast të lumtur kur ti do të diplomoheshe, se do vije këtu së bashku me mua dhe e mendoja atë ditë si diçka madhështore.

Ky ka qenë gëzimi im i parë për të cilin kam shpresuar. Fatkeqësisht ky gëzim qe vetëm iluzion. Kjo vdekje është fatkeqësi e madhe, Ollga ime e dashur. Nuk e ndjen vetëm ti humbjen, por edhe ne që e njohëm dhe e tërë shoqëria, sepse ai ka qenë me të vërtetë një qenie shoqërore, një personalitet që do t’i kishte sjellë shumë dobi shoqërisë.

Por jeta, ajo që do, që ndjen dhe kupton, është e shkurtër. Të lutem e dashura ime Ollga, bëhu trime sa të jetë e mundur më shumë.

E kemi për detyrë t’i bëjmë ballë çdo fatkeqësie që na ndodh në jetë. Unë e ndjej edhe dhembjen tënde, edhe vetminë tënde dhe sigurisht që dëshiron të shihesh me motrat dhe me to të vajtosh, por e di që edhe këtu ke një pengesë- detyrën që ke marrë përsipër. Kemi për detyrë që të jetojmë dhe punojmë për të tjerët, si ti ashtu edhe unë.

E di që s’je e qetë, e kuptoj plotësisht gjendjen tënde të rëndë e kritike dhe e ndjej të vërtetën e tij edhe unë, e dashur Ollga, e di që s’mund të mendosh e jo më të mësosh, e di që je fatkeqe për shkak të humbjes shumë të madhe e të pazëvendësueshme, por të lutem mendo për ata, që pas tij i do më shumë dhe le të jenë për ty ngushëllimi dhe kuptimi i jetës.

Sepse është e lehtë t’u japim fund jetëve tona, unë do ta bëja e para këtë gjë, sepse për mua e tërë jeta është një mizerje, kudo pengesa e fatkeqësi, por duhet ecur përpara për të mirën e të tjerëve.

“Dashuria njerëzore”-ishte parimi i Mirkos sonë të dashur, ti këtë e di dhe do ta mësojnë të gjithë, sepse kështu njoftojnë edhe gazetat, dhe ai do të rrojë gjithmonë në ndjenjat e kujtesën tonë dhe në veprat e tija.

Të përqafoj me dhembje në shpirt, Ollga ime e dashur, dhe të lutem t’i dëgjosh lutjet e mia, të bëhesh trime, trime e vërtetë, që të përballosh me kurajo fatkeqësinë.

E jotja Bojka

Pres të më dërgojnë adresën tënde dhe prit këtë letër të dhimbshme.

Çdo ditë që kalon, dhimbja ime për Mirkon bëhet më e madhe. Diçka më shtrëngon në gjoks kur mendoj për atë, për ty dhe motrat e tua, më zgjohen kujtimet e kohës kur ishim së bashku. Kam menduar se do të ripërtërihen…

Më beso, që të them, se deri tani asnjë nuk kam qarë si atë. Vdekja e askujt nuk më ka paralizuar kaq shumë forcat dhe gjallërinë si ajo e tija; asnjëherë nuk kam qenë më e humbur në vetvete sesa tani dhe pareshtur mendoj për ty, o e dashura ime Ollga, për motrat e tua, për Çvetkën, që ka sakrifikuar aq shumë, por më tepër mendoj për ty, sepse ti tani je në gjendje më të vështirë. Jam me ty edhe pse ti nuk më shikon.

E jotja Bojka

Në qoftë se gjen mundësinë, më shkruaj e dashur Ollga në adresën: B Nikolla/ rruga “Miss Edith Durham” 17/ 9.IX.1938

P.S Sot mora adresën tënde dhe nxitoj të të dërgoj këtë letër. Pareshtur mendoj për ty Ollga ime e dashur. E ndjej dhembjen tënde po aq sa ti dhe gjithnjë mendoj si ndjehesh dhe çfarë bën tani. Bëhu trime, të lutet Bojka jote, më beso se të dua me gjithë thellësinë e shpirtit, Ollga ime. Të përqafoj me dhembje në shpirt.

E jotja Bojka

ANI JAUPAJ/Panorama/d.i.

Gurëzeza herë duket si një legjendë, e herë si një rrëfenjë e humbur edhe pse në të vërtetë është një qytet i dikurshëm ilir, që ngrihet mbi shpinën e fshatit Cakran të Fierit. I vendosur në rrugën e natyrshme që lidhte Bylisin me Apolloninë, ky qytet ka patur kulmin e jetës së tij në shekullin e III para Krishtit. Sipas gërmimeve arkeologjike, fillesat e Gurëzezës i gjejmë që në periudhën protoqytetare, e cila më pas mori zhvillim të natyrshëm me kalimin e shekujve. Periudha e tretë përfaqëson edhe të fundit për këtë qytet i cili në vitin 167 u shkatërrua nga konsulli romak Pal Emili, gjatë fushatës së tij të njohur shkatërrimtare që çoi në djegien e mëse 70 qyteteve në Ilirinë e Jugut.

I pari që ka folur e shkruar për këtë qytet ka qenë arkeologu austriak Kamilo Prashniker i cili në mes të viteve 1916 – 1918 mesaduket u tërhoq nga gurët masivë që dalloheshin tek-tuk mbi tokë. Skënder Anamali ishte arkeologu i shquar që përcaktoi shtrirjen e fortifikimit, ndërsa një informacion të detajuar kanë sjellë edhe Neritan Ceka e Skënder Muçaj.

Shumë teori janë hedhur për emrin e vërtetë të tij, por asnjë nuk ka qëndruar në këmbë si i gjithëpranuar, përsa kohë gërmimet afatgjata kanë munguar. Shumica mendojnë se rrënojat e sotme i përkasin qytetit Eugen që siç shkruhet edhe në Hartën Arkeologjike të Shqipërisë rreshtohej në prapatokën e Apollonisë, në traktatin e Foinikes krahas Dimalit dhe Bargulit.

Megjithatë këto mbeten thjesht hipoteza, sa kohë të dhënat shkencore flenë sëbashku më shumë të panjohura që ruan nëntoka e këtij vendi. Ato shumëfishohen kur mendon se jo larg ngrihet edhe Mashkjeza, një qytezë e vogël që mund t’i ketë rrënjët e saj të shtrira edhe më herët se Gurëzeza. Të dyja këto qendra janë larg vetëm pak minuta nga njëra tjetra.

Mungesa e arkeologëve, mbështetja dhe ruajtja, u ka hapur rrugën abuzuesve, të cilët janë derdhur këtu në mënyrë të vazhdueshme. Ata janë dëmtuesit më të mëdhenj të këtij vendi, edhe më shumë se pushtuesit që kanë ikur e kanë ardhur këtu shumë herë përgjatë historisë.

/njekomb

Nga Gani Mehmetaj

Në valën e dëbimeve, kur refugjatët iknin maleve apo fshiheshin shpellave që të mos i rrihte era, shqota e shiu, më kujtohej legjenda për emrin e Bjeshkëve të Nemuna. Legjenda thotë se një nënë me dy fëmijë (burrin ia vranë hordhitë turke), mori ikën drejt Bjeshkëve të Nalta, sipër Rrafshit të Dukagjinit. Me fëmijë për dore, nuk u kujtua për sende të tjera, koha nuk priste, ushtarë të armikut mund t’i kapnin.

E frikësuar nga ndjekësit, e pikëlluar për vrasjen e burrit, kthente kokën prapa me dy jetimë. Në largësi shquhej shtëpia e saj që i dilte flaka. Një pikëllim i pakufishëm ia mbuloi fytyrën, ia nxiu sytë. Ec e ec e ujë askund. Sa më shumë që ngjitej, bjeshkët lartësoheshin, sa më shumë përpiqej t’i shmangej diellit, masa e zjarrtë bëhej më e pamëshirshme, skuqte e digjte si saç. Dhe ata shpejtonin, sa më larg ushtarëve turq.

Dielli i korrikut vazhdonte t’i përvëlonte, etja i kishte molisur nënë e fëmijë. Vijat e ujit në këtë kohë, në të dy krahët sipër burimit të Drinit shterojnë, bora që dikur rrinte deri në fund të gushtit, për dreq, atë ditë korriku kur u duhej kalamajve të nënës së ve, kishte shkrirë në luginat më të fshehura nga dielli përvëlues.

“Nanë, du ujë!” kërkonte me ngulm djali i vogël, sepse urinë e harruan nga vapa e madhe e lodhja edhe më e madhe. Po ujë s’kishte askund. “Nanë, t’lutem, ni pikë uj!” e përgjëronte vogëlushi, pa e kuptuar se kjo gjë nuk ishte në vullnetin e nënës së gjorë. S’gjendej askund pikë uji sa t’ua njomte buzët e përthara. S’kishte një copë reje në qiell që do ta fshihte diellin të mos përvëlonte. Nëna e hutuar përpiqej ta ngushëllonte të voglin me fjalë, i madhi nuk bëzante, megjithëse shkrumbi iu bë një pëllëmbë mbi buzë, thotë legjenda.

“Tash e gjajmë ujin, drita e syve të mi, edhe pak! Gurrat e Bardha nuk janë larg”, përpiqej t’i jepe zemër nëna e shkrumbuar nga vapa e pikëllimi. Kaluan Gurrat e Bardha, por uji nuk rridhte as për ilaç, u ngjitën Malit të Thatë, vija uji askund. Kopetë e deleve me barinj si t’i kishte lëshuar toka a ngrënë ujku, kambana nuk jehonte në tërë Bjeshkët e Nalta, sikurse quheshin dikur. Njeri të gjallë mbi faqe të dheut.

Fëmijët u lodhën, buzët iu ngjitën nga shkrumbi, forcat u shteruan, nuk mund të flisnin nga etja e nga lodhja, nisën të përpëliteshin, flisnin përçart. Nënën e mbërtheu kulmi i dëshpërimit. Lotët nuk i rridhnin që t’ua njomte buzët kalamajve, shihte e dëshpëruar se si po i shuheshin dy engjëjt para syve. Por më parë se t’i kapte agonia, para se t’ua bënte gjamën, ajo mallkoi në kulm të zemërimit: “Hej, moj bjeshkë, kurrë mos paçi ujë! Flaka u daltë! Ju shitoftë reja!” Dhe ra shakull në tokë mbi kalamajtë që po i kalonin çastet e fundit të agonisë.

Legjenda nuk e thotë ç’u bë me nënën e dy fëmijët. Nuk e thotë as a vdiqën apo i shpëtoi mrekullia.

Legjenda thotë se mallkimi i nënës i zuri të gjitha bjeshkët sipër Dukagjinit, në të dy anët e Drinit të Bardhë. Nama e nënës u rri kërcënueshëm edhe sot. Bjeshkët e Nemuna u dogjën nga zjarri i mallkimit, reja shkreptin ndonjëherë në qiell të kthjelltë, duke djegur pyje të tëra. Gur mbi gur nuk mbetën. Të mbërthen angështia kur i shikon mijëra hektarë të djegur, brinjë të bjeshkës që dalin në sipërfaqe, gërgja që shkëlqejnë në diell. Mallkimi i ndjek këto bjeshkë: zjarret përsëriten çdo vit, në të njëjtën kohë, në të njëjtin rrugëtim të nënës: sa herë nisin të këndellen bimësia e filizat e hollë, bie një rrufe dhe i djeg filizat e bredhave e të çetinave.

Asnjëherë nuk ma tregoi gjyshja fundin e nënës me fëmijë, legjenda nuk e thotë a shpëtuan apo vdiqën. Ata morën rrugën e përjetësisë, por sigurisht si fëmijë nuk ma thanë fundin tragjik, sepse përrallat e legjendat gjithherë duhej të përfundonin fatlumësisht.

Megjithatë në Bjeshkët e Nemuna, më thoshte gjyshja, është një muranë, shkëmb i skalitur, ku shihet nëna me dy kalamajtë, më bohçe e me pagur uji. Barinjtë kur kalojnë pranë shkëmbit, e derdhin një curril uji, që t’ua njomin buzët nënës e kalamajve.

Një motërzim serb shumë më i vonshëm, ka një legjendë tjetër për mallkimin e Bjeshkëve të Nemuna. Sipas kësaj legjende kur ushtria serbe pasi pësoi disfatë nga malësorët e Rugovës e burrave të Dukagjinit, me të ngjitur bjeshkëve, dielli i pamëshirshëm i dërmoi përfundimisht. Gushti me vapë, ushtria e shkalafitur serbe, që i kishte zënë gjaku i të pafajshmëve, ranë shakull në gërxhe. Legjenda e tyre, e sajuar nga kronistët ushtarakë, thotë se gjenerali i tyre klithi: “Qofsh e mallkuar!” (Prokleta da si) . Në gjuhën e tyre “Prokletije”, d.m.th. “Të mallkuarat”.

Në hartat gjeografike mbi pesëdhjetë vjet ishin të shënuara të dy emërtimet.

Më iku nga përfytyrimi nëna me dy kalamajtë që përpëliteshin për një pikë uji, u zhduk vapa e gushtit, që nisi të më djersinte në fundmars. Pamjet e tjera e mbulonin të parën, fërfëlliza e zëvendësoi diellin saç. Turma të mëdha refugjatësh mbulonin rrugën gjarpërore nga Burimi i Drinit deri në Qafën e Malit, sipër Kullës, nëpër Bjeshkët e Nemuna. Shpërngulja e njerëzve më dukej si në ëndërr. Kllapia nuk më shqitej. Më fanitej sikur ata po ktheheshin me zhurmë. Zhurmën e dëgjoja nga furriku im. Ikën të heshtur e kokulur, ktheheshin triumfalisht./njekomb

Shkencëtarët kanë zbuluar se si qytetërimi i lashtë Maja u shkatërrua më shumë se 1.000 vjet më parë, shkruan ShkodraNews. Hulumtimet e reja nga Universiteti i Kembrixhit më në fund zbuluan se çfarë ndodhi me qytetërimin që braktisi qytetet e tij të famshme gëlqerore.

Studiuesit besojnë se vdekja e popullsisë u shkaktua nga një thatësirë ​​masive që u përhap në Meksikë. Studiuesit që analizuan klimën e rajonit zbuluan se reshjet ranë në përmasa biblike – rreth 70% – në kohën që u braktisën qytetet e lashta.

Ka pasur shumë debate rreth asaj që ka ndodhur në këto qytet-shtete, disa teori thonë se ata u zhduken nga thatësira që ka qenë rreth e rrotull për vite me rradhë.

Të tjerë kanë sugjeruar se shkaku i kolapsit ishte ose lufta, pushtimi ose humbja e rrugëve tregtare, shkruan ShkodraNews. Hulumtime të reja kanë dalë në dritë pasi një ekip hulumtues arriti të kuptojë klimën e gadishullit të Yucatan në atë kohë duke përdorur mostrat e sedimenteve nga një liqen lokal.

Ata u zgjeruan në teorinë se thatësira ishte shkaku i ndryshimeve ekonomike dhe politike rreth vitit 800 pas Krishtit.

Ekipi analizoi ujin e bllokuar brenda kristalit të një minerali të quajtur gysum, i gjetur në liqenin Chichancanab, shkruan ShkodraNews. Qytetërimi klasik Maja u shtri nga viti 250 deri në vitin 800 kur u ndërtuan monumentet e famshme të gurit.

Në fund të kësaj periudhe, ndodhi diçka që i bëri njerëzit të braktisnin qytete gëlqerore. Tani të dhënat mund të përdoren për të lidhur zhdukjen e Majave me një thatësirë të rëndë në fund të qytetërimit. /Përshtati: ShkodraNews