Gjuha, kombi, shoqëria…
(Intervistë me shkrimtarin, pegagogun e studiuesin e gjuhës shqipe Namik Selmani)
Intervistoi ELISA GJERANI, TIRANË
Shkrimtari që po intervistojmë është autori i 48 librave me tematikë të ndryshme dhe prej dekadash edhe mësues i gjuhës dhe letërsisë në shkollat e mesme
Për këtë po shkëpus një fragment nga një shkrim i studiuesit Gjokë Dabaj në revistën e fundi “Emathia“ që analizon vlerat gjuhësore të librit të tij të fundit poetik “Pesha e qiellit të vendlindjes”
”Namik Selmani, te vëllimi poetik “Pesha e qiellit të vendlindjes” gërsheton shumë natyrshëm UNIN e tij poetik me vetë vendlindjen që nënkupton Atdheun tonë. Veç vlerave estetike të peozive të tij në këtë vëllim poetik, ai na jep pak tërthorazi edhe njohuri të sakta si në fushën e gjuhës sonë, ashtu edhe në gjeografinë e vendit tonë. Na i jep këto njohuri jo në formë të thatë didaskalike, por në mënyrë shprehëse, emocionale, d.m.th. poetike. Poeti Namik Selmani është më shumë se një poet. Ai është një patriot. Pedagogu Namik Selmani është më shumë se një pedagog. Ai është patriot. Të jesh patriot në kohën e sotme, nuk është pasion, është domosdoshmëri”
1-Çfarë është gjuha amtare?
Gjuha amtare është gjuha që përdor një komb i caktuar që ka edhe një shtrirje të caktuar gjografike. Ky element i rëndësishëm i komunikimit të njerëzve të një kombi lidhet edhe me identitetin e tij kombëtar. Jo më kot gjuhëtarët e ndryshëm të një vendi ose të një vendi tjetër kur duan të studiojnë fonetikën, gramatikën dhe sintaksën nuk harrojnë që të futen në lashtësinë e historisë së atij kombi. Po ta shprehim pak më thjeshtë, do të thonim se gjuha amtare është gjuha që belbëzon kur je në gjirin e nënës duke pirë në kroin e parë të jetës tënde, tek ninulla që ajo të këndon, kur të vë në gjumë e, më tej, kur ajo të tregon shtigjet e jetës me anën e fjalëve që ka ajo gjuhë. Është pak e tepërt që të themi se gjuha jonë është më e lashta në Evropë e këtë e thonë shkencërisht shumë studiues të vendit e të huaj jo vetëm sot, por para qindra e mijëra vitesh..
2-A është e mësuara e gjuhës amtare një proces teknik?
Natyrisht që është një proces teknik. Padyshim edhe i bukur. Në fillim ai është shumë i thjeshtë. Një fjalë apo edhe një bëbëzim bashkë me hapin e drojtur që hedh në oborr ose në sallon ku nëna, babai, vëllai yt dhe motra më e madhe ose një tjetër i afërt ta thotë kur ti nis biologjikisht të artikulosh tinguj, nuk mjafton që ti të hysh në jetë e të vendosësh komunikim me një masë të madhe njerëzish të profesioneve të ndryshme, të kombeve të ndryshme, të moshave të ndryshme. Pak më vonë do të të duhet që këtë tingull ta hedhësh në letër d.mth. ta shkruash në një alfabet që dikush nga kombi yt e ka vendosur më parë në një kohë të caktuar në bazë të disa normave të caktuara. Drejtshqiptimi i gjuhës, drejtshkrimi i saj, por edhe mësimi i një gjuhe tjetër është një proces teknik që ka metodat e saj tradicionale dhe modeene të të nxënit, por që shpesh kthehet edhe në një problem social, pse jo edhe politik.
3-Cilat janë mangësite e saj? Cili është roli i shkollës në njohjen e një gjuhe letrare te brezat më të rinj?
Në të gjithë kombet mësimi i gjuhës amtare ka patur e besoj se do të ketë edhe më tej përparësinë e mësimit të saj në kohë, në hapësirë, në metodë, në vlerësim. Edhe shkolla shqiptare që në hapat e parë të shkollimit ka dy degë kryesore, gjuhën e matematikën. Asnjë shkencë tjetër nuk mund të mësohet nga fëmija po qe se ai nuk ka një PORTË të madhe e të pazëvendësueshme si është GJUHA. Mund te gjesh një mësues pasionant të një lënde tjeër që mund të ta spejgojë fare bukur lëndën e tij, por po qe se nuk e lexon apo edhe e shkruan vetë një mësim, një shtesë njohurie për të, nuk mund ta marrësh këtë formim. Ndoshta këtej do të jetë nisur ai filozof që ka thënë për këtë gjë: “Më jepni një gjuhë të mirë, të pasur e të bukur t’u them se çfarë kombi i kulturuar jeni!”
Vatra e parë është SHKOLLA. Si qendër e kualifikuar, si qendër administrative. Nuk mund të ketë një përgjigje shumë të prerë se a e kryen si duhet shkolla detyrën për përvetësimin teorik dhe praktik të gjuhës amtare, por duhet thënë me plot gojë se ka shumë shumë për të bërë. Duke dhënë mësimin e kësaj lënde për gati 40 vjet, them se mund të nxjerrim disa mendime.
Mësuesi që vihet para nxënësve qoftë në shkollë 9-vjeçare e të mesme jo gjithmonë jo gjithmonë është model i bukur në drejtshkrim, në drejtshqiptim pa le për të qenë edhe një shkrimtar që mund të jetë model i fjalës së bukur edhe në veprat e botuara. Është një fakt i hidhur që në 20 vitet e fundit mbarojnë studimet e larta për gjuhë-letersi shqipe nxënësit me nivelin më të ulët kulturor e gjuhësor, sepse ata që kanë nivel më të lartë vrapojnë te juridiku ekonimiku arkitektura etj. Mbi të gjitha, mësimit i ka ikur pasioni i dy palëve mësues dhe nxënës. Edhe kontrolli shtetëror në to ka rënë. Testi i punës është vetëm statistika që dorëzohet në një muaj apo në një vit. Në shkolla mungon gara për gjuhën e bukur, në një kohë që ka gara sportive matematikore, në histori, në balet, në misse e askush nuk kujtohet që ta vërë këtë lëndë pjesë të konkurseve masive e cilësore. Në shkolla mungojnë arkivat e punëve më të mira me shkrim në vite. Mungojnë Këndet e Gjuhës që mund të jenë më funksionalë kur është fjaa për të paraqitur shembuj negativë të përdorimit të gjuhës, të fjalëve të huaja që e kanë “pushtuar” atë dhe atë që duhet të ndjekin ata. Pa dashje ose edhe me dashje. ne po vëmë në jetë një “Analfabetizëm të fshehtë të gjuhës shqipe”. Të gjithë mësuesët e klasave ankohen për një shkrim të keq e nuk bëhet asgjë për ta rregulluar këtë gjë. Mungojnë takimet me poetë e shkrimtarë që janë modele të bukur të gjuhës së folur për t’ua dhënë me emocion këtë mesazh çdo nxënësi. Për të ngulitur normën drejtshkrimore në shkollën e lartë as që bëhet fjalë se mungojnë të gjithë mekanizmat moralë dhe administrativë.
4-Cfarë vendi zë sot gjuha shqipe standarte nëpër institucione të ndryshme?
Pas siglës së një institucioni mënyra tjetër e marrëdhënieve me publikun mbetet gjuha. Gjuha nuk është si ato stolitë e grave që janë vënë në një vend dhe nxirren që andej në përshtatje me veshjen, me stinën, me arsyen e vizitës që do të bëhet apo edhe me mjedisin ku do të shkosh. Jo, problemi i gjuhës amtare është më tepër se kaq. Tek na sot ekziston i pashfuqizuar një ligj i vitit 1973 mbi gjuhën standarte i cili duhet që të praktikohet nga të gjithë, sidomos nga ata që kanë në duar një tastierë kompjuteri apo një letër të bardhë. Po për fat të keq, ata që ngarkohen për ta bërë një gjë të tillë nuk janë testuar asnjëherë për rregullat e Drejtshkrimit (pa folur për drejtshqiptimin) e gjuhës letrare. Mjafton të jetë e paraqitshme dhe me një diplomë.( pavarësisht se si e ka marrë) Kjo ka pasojën e vet. Shkresat që përcillen, mbeten në arkiva me shumë gabime në datë e në formulim. Më e kqeja është se asnjë nuk i kontrollon as nuk i ndëshkon ata. Do të ishte utopi që në një zyrë të tillë të gjeje një tekst të Rregullave të Pikësimit apo të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, si një Kod Penal, që nuk i gjen as edhe në librari. Askush nuk e ndjen përgjegjësinë e një largimi të normës së gjuhës letrare. Në një shtet si ky yni ku brishtësia e zbatimit të ligjeve, qoftë edhe më të rëndësishme, e ka prekur fort edhe këtë sektor aq të ndjeshëm për identitetin tonë dhe që mund të ketë pasoja negative për të ardhmen. Për fat të keq, edhe televizione dhe më pak shtypi i shkruar nuk janë përherë korrektë me të. Shkruhen keq fjalët e përkthyera të filmave. Flitet me fjalë të marra nga gjuhë të huaja. Pale që ato të bëhen tribuna të forta ku të mbrohet sa më shumë gjuha shqipe.
5-Cili është mendimi juaj për bashkimin e njohurive gjuhësore me njohuritë e historisë së letërsisë në tekstet shkollore?
Para disa vitesh një presion i madh i intelektualëve dhe i një mase të madhe prindërish bëri të mundur që në programet shkollore të shkollave të mesme të rifuteshin njohuritë gjuhësore që lidheshin kryesisht me aspektin praktik të gjuhës. Madje edhe provimi i Maturës Shtetërore u bë duke bashkuar njohuritë e këtyre dy lëndëve. U përjashtuam nga kjo skemë bashkimi vetëm shkollat me drejtim filologjik si ato pedagogjike dhe të gjuhëve të huaja. Praktika e deritanishme nuk ka qenë shumë e favorshme për një rendiment shumë të lartë në mësimdhënien e gjuhës amtare. Mungojnë në të tema të mirëfillta, detyra kontrolli me këtë tematikë. Janë vënë në këto programe vetëm disa orë teorike pa asnjë bosht të saktë. Në të gjithë klasat e shkollës së mesme hasen edhe përsëritje. Aparati pedagogjik që lidhet me këto tema është shumë i varfër dhe nuk nxit të mësuarit logjik dhe praktik të nxënësve pa le të mendosh se ky tekst e program mund t’i vijë më mirë mësuesve në ndihmë. Mungojnë tekstet ndihmës për gjuhën amtare në ndihmë të nxënësit.
6-Cili dialekt sipas jush është më i pasur në vlera gjuhësore, ai toskë apo gegë?
Vendosja apo më saktë zgjedhja e dialektit toskë si pjesa më palcore e gjuhës standarte letrare shqipe më 1972 nuk ishte rastësi aq më pak me tendenca politike, si kërkojnë që ta argumentojnë disa “studues” në kohën tonë në emër të demokracisë. Edhe përqasja e gjuhës shqipe ku pjesa më e madhe e leksikut është nga ana e Toskërishtes është më e natyrshme. Megjithatë duhet menduar që mund të gjejë më shumë vend një pjesë e dialektit të Veriut në gjuhën tonë amtare.
7-Sa e rëndësishme është për një shkrimtar të krijojë fjalë të reja (neologjizma)?
Nëse vetë jeta sociale, politike, kulturore kërkon disa modele të mira për t’u ndjekur, janë pikërisht shkrimtarët ata që duhet të shihen si modelet më të mira të përdorimit të gjuhës. Sot e dje. Sot e nesër. Ne kemi shumë përvojë të mirë të një aradhe shkrimtarësh e poetësh që e kanë bërë mirë këtë gjë. Noli, Konica, Kuteli. Kadareja, Agolli, mbeten modele –Flugerë për të më të rinjtë krijues.
Edhe këtu po e vazhdoj me një vërejtje që është shumë tronditëse. Në ato qindra Shtëpi Botuese që janë hapur në Tiranë e në rrethe janë të rralla ato që kanë në stafin e tyre një korrektor, i cili do të ishte pengesa e parë e një shtrembërimi të gjuhës shqipe. Mungesa e parave nga ana e pronarëve të tyre apo edhe mungesa e korrektorëve profesionistë në këtë drejtim ka bërë që me qindra libra të botohen me mijëra gabime drejtshkrimore e askush nuk skuqet. Sikur (Ah, sikur!!) një organizëm specializuar në këtë drejtim të hiqte një ose dy liçenca këtyre Shtëpive Botuese a nuk do të ndryshonte pak gjendja????
Të krijosh fjalë të reja e bën edhe më të afërt lexuesin e kulturuar. Në poezitë e një lexuesi të tillë (akoma ka lexues të këtij niveli) e kuptoj se një vepër mund të vlerësohet edhe nga këto fjalë të reja apo edhe të vjetra që kane një ngarkesë emocionale . Kjo ndodh edhe në poezi e dhe në prozë.
8-Sa mirë e njohin shkrimtarët e sotëm gjuhën shqipe?
Botimet që bëhen sot janë në një lloj amullie të plotë. Në këtë mungesë të ndjeshme të katalogëve, në ato pak dritareza që japin televizionet apo gazetat e mbushura me politikë për disa libra të botuara, në atë qarkullim shumë të pakët për të mës thënë të mosqenë të librave që botohen në trojet amtare, është e vështirë diogjeniane që që të testosh gjuhën e librave. Edhe shkrimet kritike për librat janë personalë, kanë shkruar vetëm anët e mira të tyre dhe gati asnjë kritikë (nëse do t’i quajmë kështu) nuk flet për anën gjuhësore, për vlerat e antivlerat. Është e vështirë që të shohësh një shkrim që të marë një libër në analizë e ta kritikojë atë në disa dukuri të shprehura. Shembujt më të mirë të letërsisë botërore si Balzaku në Francë, Hygpi, Tolstoi, Cvajgu, Jakov Xoxa Petro Marko kanë qenë modele të shkëlqyera të një gjuhe të pasur që vinte edhe nga një qëmtim i kulturës gojore, i folklorit të popullit. Ndoshta duhet pranuar edhe teza e dy brezave krijuesësh të një brezi që e qëmton ende gjuhën e gjallë dhe të në brezi që ka një fjalor të varfër e aspak emocionues në poezitë e librave të tyrë. Ndoshta do të ishte mirë që të kishim edhe botime të librave në ndihmë të krijuesve të rinj që vetëm gëzohen në kopertinat e bukura ku vënë emrin e nuk shkojnë më tej për të kërkuar më shumë cilësi .
9-Si e mendoni ju zgjidhjen e harmonizimit të gjuhës sonë në trojet shqipfolëse dhe cili është medimi juaj për realizimin në praktikë të një gjuhe standarte në të gjithë trojet shqiptare?.
Nëse në territorin shtetëror të Shqipërisë problemi i gjuhës amtare diskutohet në njësimin dhe në përvetësimin sa më të mirë të saj për të gjithë brezat, në disa troje ku banojnë shqiptarë përcillet si një mbijetesë e saj . Një nga shkaqet e rënda ku ndodhen politikisht shqiptarët në Maqedoni është pikërisht zbehja që duan t’i bëjnë maqedonasit gjuhës shqipe që nga parlamenti ku ka shumë deputetë shqiptarë deri të ato fshatra që kanë një numër të madh ose të vogël shqiptarësh. Ky problem është edhe në Mal të Zi. Më i mprehtë është problemi i gjuhës shqipe në Greqi ku, edhe pse ka tre “komunitetete” të spikatura shqiptarësh si arvanitasit, çamërit orotdoksë në veri të Greqisë dhe një masë prej qindra e mijëra shqiptarësh emigrantë të pasviteve ‘90 deri më sot, atje nuk mësohet gjuha shqipe pa le të mendosh se duhet norma letrare e saj. Përpjekjet spontane të disa mësuesve idealistë apo edhe të disa prindërve nuk e përballojnë ORTEKUN e Harresës së shqipes në këtë vend dhe të asimilimimit të shqiptarëve në planin gjuhësor, por edhe kulturor. Instituti i Integrimit të Kulturës Shqiptare në Tiranë ku unë jam një nga kryetarët e tij, po bën përpjekje për ta njësuar këtë gjuhë duke nisur që nga Abetaret. Duke e trajtuar këtë problem edhe politik, duhet thënë se politika shqiptare në Ballkan akoma nuk është marrë seriozisht me gjuhën. Shikoni se si debatohet për çmimin e patates, të grurit, të shalqinit, në Kosovë e në Shqipëri dhe jepet mendimi për doganat respektive! A debatohet kaq publikisht për këtë gjuhë brezazh që kemi e do ta kemi në të ardhmen???? Futuni në arkivat e politikës! Sa Samite (ose Mbledhje ) janë bërë në këto 20 vjet me këtë tematikë, të paktën mes udhëheqësve politikë shqiptarë pa folur në shkallë udhëheqësish të vendeve të Ballkanit? Pa koment!
11-A ka goditur globalizimi gjuhën tonë?
Globalizmi është një dukuri vrastare që të parën godet gjuhën dhe kulturën e një kombi aq më tepër të kombit tonë që cilësohet nga kombet me përqindjen më të madhe të emigracionit në raport me popullsinë e tij. Po edhe të vogël në nuër dhe të ndarë jo për fajin e tij në 6 shtete. Ai (globalizmi) nuk është polic që del në rrugë. Nuk është krimineli që të vret e të nxjerr gjak. Ai godet shumë më dhimbshëm dhe jo të gjithë jemi të orientuar për ta parandaluar mëkatin e tij të vazhdueshëm ndaj nesh. Globalizmi ka lehtësuar komunikimin, ka lehtësuar qarkullimin e mallrave, të njerëzve, të informacionit, të ideve, të sportit. Ka mbushur plazhet me pushues që nxjerrin euro nga xhepat për tregtarë e hotelierë. A nuk është mirë që në portat e aeroporteve, të doganave, të trageteve qoftë edhe falas (si veprohet me reklamat e panumërta të mallrave elektronike) disa fjalorë xhepi për gjuhën shqipe për fëmijët tanë që ngjiten e po vijnë edhe më rrallë në Shqipëri? Një libër për teknikën e recitimit në gjuhën shqipe. Sa shkon libri shqip të paktën në ato vend ku ne kemi ambasadë? Sa shkon shqetësimi i besueshëm për të mos lënë pas dore gjuhën amtare qoftë edhe me disa fletë të shkruara që të nxisin vemendjen e të gjithëve për kushtet që po jetojmë ne jemi jo vetëm në një UDHËKRYQ historik, por edhe gjuhësor e kulturor nëse shteti nuk e bën këtë gjë le ta bëjnë ca idealistë që ende nuk mungojnë sidomos për këtë “betejë” pa plumba ku duhet të dalim të gjithë e gjithmonë fitimtarë. Ndoshta edhe Media këtu duhet të japë sinjalin SOS, sepse më tepër se ne, asnjë media tjetër ndërkombëtare nuk është e interesuar që të bëjë jehonë e kësaj dukurie negative që po vjen kaq e trishtuar për shqiptarët. Për fat të keq, ne po e godasim atë edhe vetë në ato vende ku nuk na falet. Shihni pak në Tiranë ose në BLLOK si thuhet! Vështirë të gjesh sot një dyqan veshjesh (butiku) apo të tjera me një emër të shkruar shqip. Në të gjithë gjuhët janë shkruar, vetëm në Shqip JO. Jo. Jooo. Pse kështu??? Kush i kontrollon këto gabime që janë të rënda?
12-A mund të na thoni një poezi kushtuar gjuhës shqipe?
Më pëlqen shumë kjo pyetje. Do t’ju doja që t’ju shuaja një kureshtje të madhe që mund të jetë edhe pjesa shpirtërore e kombeve të tjerë. Shumë herë në kontaktet e tyre me shqiptarët e mençur apo edhe ata që sapo kanë nisur rrugën e mësimit të gjuhës i kushtojnë shumë poezi gjuhë amtare. E nuk është një peisazh, një dhimbje. Shumë herë recitohen edhe në mjeidse publike pa bërë të tepërta për brezat. Një dashuri e sapolindur. Përse kështu???? E thjeshtë. Është gjëja që na ka munguar, është më e bukura e identitetit tonë. Është ajo që është goditur më shumë nga armiqtë e kombit. Naimi, Fishta, Poradeci, Kadareja, Agolli, Camaj për të mos thënë edhe poetët popullorë e shumë të tjerë e kanë bërë këtë gjë me shumë dashuri. Në disa poezi të miat me këtë temë po ju paraqes njërën prej tyre që ka një kënd të veçantë atë të raportit që ka gjuha jonë me gjuhët e botës.
Kalatë e gjuhës
Unë shkoj me mend gjer në Alaskë
E zbres me vrull gjer në Mesdhe
Kërkoj një shteg e dyert hap
Dëgjoj shumë gjuhë me fjalët-det.
Larg, në Tamiz, takoj Shekspirin
Ndal në Firence ku Danten shoh.
Dëgjoj një nënë që i flet birit
E shoh një gjysh që ledhaton.
Në Senë ku ngrihet Kulla Ejfel
Takoj Balzakun fjalë-oqean.
E mençuria sërish merr jetë
E sytë plot dritë tek unë i mban.
Me ta flas ngrohtë e prapë përgjigjem
Me shqipen tonë kaq të lashtë.
Për gurë kalaje e shkolla shqipe
Jam kaq i lumtur dhe krenar.
Më vijnë ndër veshë me dhjetra gjuhë
E flas, e hesht, fjalorët hap
Shpalosen qiejt si erë me vrull
E mençuria krahët hap
Po shkoj me shokë gjer larg te Poli
E vij me ta prapë në prag.
Më ngrohet fjala në dallgë Joni
Kur duar miqsh pafund i zgjas.
Korrik, 2011
