Rumania po vazhdon luftën kundër korrupsionit, si dhe trajtimin e sfidës së rikuperimit të të ardhurave nga krimi. Ekspertët thonë se përvoja e reformës gjyqësore mund të shërbejë si një shembull për vendet e ardhshme që synojnë BE-në.
Procesi i vështirë i transformimit të Rumanisë nga një vend i përfshirë në korrupsion në atë në të cilin kryeministri mund të dërgohej në gjyq, filloi në fillim të viteve 2000. Fillimi i negociatave për pranimin në BE dha shtysë. Ndërmjet viteve 2000 dhe 2004, nën presionin e BE-së për të zbatuar reformat, disa nga ndryshimet më të rëndësishme legjislative dhe institucionale, thelbësore për luftën kundër korrupsionit, u zhvilluan. Kështu, u miratuan ligje thelbësore për luftën kundër korrupsionit dhe u krijua Prokuroria Kombëtare Antikorrupsion (PNA). Sidoqoftë, nuk erdhi asnjë rezultat i menjëhershëm praktik.
Ndryshimi i paradigmës dhe efektet fillestare
Situata ndryshoi në vitin 2004 pasi Traian Băsescu, duke konkurruar në një platformë të ashpër anti-korrupsion, fitoi zgjedhjet presidenciale. Nën presionin nga afati i afërt i pranimit dhe i mbështetur nga vullneti i ri politik, korniza institucionale e krijuar më parë u zhvillua dhe prodhoi rezultatet e saj të para. U zhvillua një strategji e re kombëtare anti-korrupsion, PNA u shndërrua në një agjenci publike të pavarur e quajtur Drejtoria Kombëtare Anti-Korrupsion (ADN) dhe lufta kundër korrupsionit u ngrit.
Paradoksalisht, ajo që përfundoi duke ngadalësuar evolucionin e sistemit të drejtësisë ishte finalizimi i vetë procesit të pranimit. Si i tillë, i liruar nga presioni i detyrimeve që rrjedhin nga negociatat me BE, tensionet mes interesave të korruptuara politike dhe sistemit të drejtësisë u liruan. Reforma gjyqësore dhe lufta kundër korrupsionit u vunë nën zjarr dhe vendi u mbingarkua nga skandalet politike.
Ekspertja rumune e anti-korrupsionit Laura Stefan shpjegon, “reformat më të rëndësishme janë ndërmarrë përpara vitit 2007. Pas pranimit, reformat u përballën me një zbaticë politike që rrezikonte qëndrueshmërinë e tyre”.
Mekanizmi i Bashkëpunimit dhe Verifikimit
Rumania kishte nevojë për një zëvendësim për kushtet dhe detyrimet e periudhës së para-anëtarësimit, një mjet për të zmbrapsur sulmet politike kundër sistemit të drejtësisë dhe për të mbështetur më tej reformën gjyqësore dhe luftën kundër korrupsionit. Zgjidhja u ofrua nga Mekanizmi i Bashkëpunimit dhe Verifikimit (CVM).
“CVM ka qenë thelbësore. Pa të, reformat nuk do të ishin të qëndrueshme. Në fund të fundit, reforma e sistemit të drejtësisë dhe lufta kundër korrupsionit reflektuan një propozim për një paradigmë të re sociale. Kjo nuk ndodh brenda natës dhe ka nevojë për mbështetje,” tha Stefan.
Kjo pikëpamje po ashtu ndahet nga Bianca Toma, drejtoreshë e programeve për çështjet e BE-së me Qendrën Rumune për Politikat Evropiane. Ajo i shpjegoi EurActiv.ro se “CVM ishte vendimtare për reformimin e sistemit të drejtësisë dhe për luftën kundër korrupsionit”.
“Ai ofroi sinjale të ashpra duke dekurajuar korrupsionin e nivelit të lartë, korrupsionin politik dhe, më e rëndësishmja, ndërpreu përpjekjet politike për të prishur përpjekjet për reformimin e sistemit”, tha Toma.
Në fakt, CVM ishte një eksperiment i futur kur Bullgaria dhe Rumania u bashkuan në 2007, por nuk u përsëritën me pranimin e Kroacisë në vitin 2013. Përkundrazi, Komisioni filloi të hapte kapitujt e Drejtësisë dhe të Drejtave të Njeriut shumë herët në bisedimet e pranimit .
Gazetarët hulumtues Ovidiu Vanghele dhe Andrei Astefanesei bien dakord mbi ndikimin pozitiv të CVM.
“Ne, si popull, kemi humbur vendosmërinë për të bërë diçka për të mirën tonë të përgjithshme, kështu që ne kemi nevojë për dikë që të na shtyjë të na kërkojë të ndryshojmë. Dhe kjo ishte ajo që BE-ja bëri, përmes CVM-së. Përmes këtij mekanizmi, BE-ja i shtyu vendimmarrësit tanë për të lejuar gjyqësorin të jetë i pavarur, i detyroi ata të anullonin kontrollin që kishin mbi gjyqësorin,”tha Vanghele
Mekanizmi ka vepruar në këtë drejtim kundër çdo përpjekjeje për të ndryshuar rrugën anti-korrupsion të vendit. Siç shpjegohet nga Astefanesei, “pa të, kodi penal penal do të ishte gjymtuar”.
Kjo mbetet e vërtetë edhe sot e kësaj dite, pasi “ka ende anëtarë të parlamentit që kanë bërë presion mbi sistemin e drejtësisë, të cilët kanë ndryshuar ligjet dhe që aktualisht po përpiqen të lënë sistemin e drejtësisë të pafuqishëm në rast të krimeve të caktuara”, tha Astefanesei.
Shoqëria civile ka luajtur gjithashtu një rol thelbësor pas hyrjes së Rumanisë në BE. Siç shpjegohet nga Toma, “ka reagime nga brenda sistemit. Elementet e reformuara mbrojnë veten, veprojnë dhe reagojnë, ndërsa shoqëria civile, e përbërë gjerësisht nga grupet e veprimit, OJQ-të, aktivistët, gazetarët, studentët, intelektualët dhe qytetarët e zakonshëm, prodhon reagime të shpejta dhe të forta “.
Rezultatet e procesit
Si i tillë, me mbështetjen e CVM dhe të segmenteve të rëndësishme të shoqërisë, u shfaqën përparimet e para pas pranimit. Institucionet e reja si Agjencia Kombëtare e Integritetit filluan të punojnë, rastet e korrupsionit të nivelit të lartë filluan të hetohen nga ADN-ja dhe filluan dënimet e para të nivelit të lartë.
Në vitin 2012, ky proces arriti në një nga momentet më të rëndësishme, kur Adrian Nastase, ish-kryeministri i Rumanisë midis viteve 2000 dhe 2004 dhe kandidati presidencial i zgjedhjeve të 2004, u dënua me një afat burgimi për korrupsion. Pas kësaj, aktiviteti i ADN-së u rrit çdo vit, duke arritur kulmin në vitin 2015 kur përfundoi hetimet për mbi 1,250 të pandehur, duke përfshirë një kryeministër, pesë ministra, 16 anëtarë të dhomës së deputetëve dhe pesë senatorë.
Sfida të reja
Sot, Rumania përballet me sfida të reja që kanë të bëjnë me rimëkëmbjen e të ardhurave nga krimi.
“Tani ne shohim zyrtarë të rëndësishëm të sjellë para drejtësisë dhe që dërgohen në burg, por ne ende nuk shohim ndonjë rikuperim të të ardhurave nga krimi. Kjo duhet të jetë lënda kryesore për vitet në vijim. Zyrtarët e korruptuar tani pranojnë idenë se ata mund të bëjnë para, të shkojnë në burg për disa muaj apo vite dhe pastaj të kenë një jetë të gjatë dhe të lumtur me burimet që korrupsioni iu ka dhënë. Kjo duhet të ndalet, ” shpjegoi Vanghele.
Si përgjigje, një institucion (ANABI) që luan një rol vendimtar jo vetëm në rikuperimin e të ardhurave nga krimi, por edhe në dekurajimin e praktikave korruptive.
Mësime për Shtetet Anëtare të BE-së
Rumania ka ndryshuar thellësisht që nga fillimi i viteve 2000. “Para pranimit të vendit në BE, ne shihnim rrallë deputëtë nën hetim , tani ish-presidenti është nën hetim dhe ne pamë gjithashtu një kryeministër që dërgohet në gjyq,” tha Astefanesei.
Kjo reflekton, sipas Stefan, zhdukjen e një kulture të mosndëshkimit, pasi të gjithë tani janë brenda mundësive të ligjit. Sidoqoftë, Vanghele paralajmëron se ndryshimi është i ngadalshëm dhe është i kthyeshëm. Sipas Vanghele, “lufta për të transformuar një mjedis të korruptuar në një shoqëri të sundimit të ligjit është e gjatë”.
Në këtë kuptim, Rumania tregon se luftimi i korrupsionit është një proces kompleks që nuk përfundon me vendimet përfundimtare të gjykatave. Derisa arsyetimi i kostos efektive kundër korrupsionit – që balancon probabilitetin e kohës së burgut me përfitime financiare – është çmontuar dhe dekurajuar përmes procedurave të konfiskimit, praktikat korruptive do të vazhdojnë.
Të gjithë analistët e konsultuar nga EurActiv.ro bien dakord që përvoja e Rumanisë është e rëndësishme për shoqëritë që kalojnë nëpër tranzicion gjyqësor, si dhe për vendet potenciale të ardhshme të BE-së. Shembulli i vendit thekson rëndësinë e kushteve dhe detyrimeve të qarta në lidhje me sundimin e ligjit dhe luftën kundër korrupsionit dhe ilustron domosdoshmërinë e ruajtjes së mbështetjes në favor të reformave të paraaderimit pas hyrjes në BE.
