Nga Arshin Xhezo
“Ti dhe të tjerë pleq do të ngecni,
Tokën e Shenjtë kurrë s’e shkelni,
Skllevër, bij skllevërish s’e meritoni,
Se liri s’doni.”
(Fan S.Noli. “Moisiu në mal”)
Vepra-mal e Fan Nolit, kontributi i tij për pavarësinë e Shqipërisë, themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, kulturën dhe letërsinë shqipe, cilindo do ta bënte të mendonte, se i dëbuari i madh i 1924-s, menjëherë pas luftës së Dytë Botërore dhe çlirimit të Shqipërisë, do të rikthehej në vendin e tij, në piedestale të bëra gati për të dhe me kurora dafinash mbi krye.
Është folur e shkruar shumë për mundësinë dhe pamundësinë e rikthimit të “Moisiut” në “Tokën e Shenjtë”, e, megjithatë, pyetja “përse Noli nuk erdhi kurrë në Shqipëri?”, vazhdon të përsëritet.
Mallin dhe dëshirën e tij për të parë atdheun e vet dhe për të ardhur në Shqipëri e sheh në dhjetëra letërkëmbime të tij me miq, bashkatdhetarë dhe në biseda me miq e shokë.
Po këndej, nga Shqipëria zyrtare, qeveritarët e rinj të pasluftës, a donin vërtetë që Noli të kthehej në Shqipëri?
Fillimi duket tepër idilik.
Në një letër që Sejfulla Malëshova i dërgon Fan Nolit, më 27 gusht të vitit 1945, ndër të tjera, i shkruan: “Hirësi! Enver Hoxha, unë dhe gjithë Shqipëria jemi të mendjes, se ardhja juaj në Shqipëri, do të ishte një fat i madh për Shqipërinë.
Kështu, jo vetëm do të kurorëzohej tërë e shkuara Juaj patriotike, por vendi ynë do të kishte në situatën e sotme, një ndihmë të madhe morale dhe politike… Për së afërmi, ndoshta, nga fundi i tetorit do të kemi zgjedhjet për në Kuvendin Themelonjës.
Do të ishte shumë mirë të vinit me këtë rast në Shqipëri, qoftë edhe provizorisht…” (Nasho Jorgaqi. Fan S.Noli. Letërkëmbimi i Fan Nolit. Shtëpia Botuese “Erik”, Tiranë, 2012, Faqja 389).
Ndërkaq, vetëm një muaj më vonë më 25 shtator, 1945, është vetë Enver Hoxha, i cili, përmes një letre dërguar Nolit, i propozon të vihet edhe emri i tij në listën e kandidatëve për zgjedhjet në Asamblenë Kushtetuese që u zhvillua më 2 dhjetor, 1945. (Po aty. Faqe 392).
Këtyre letrave, Noli iu përgjigj në 3 tetor, 1945: “Me kënaqësi të madhe mora mesazhin tuaj të nxehtë dhe bujar, si dhe letrën e mikut tim dhe kolegut tuaj, Sejfulla Malëshova.
Kam dëshirë të madhe të jem aty me ju, por, sot për sot nuk munt, pse udhëtimet janë të kufizuara, përveç që ka edhe pengesa të tjera… Mundet t’ju bëj një vizitë pas Pashkëve; kështu, do të takonj përsëri me miqtë e mij të vjetër. Kam shumë arsye që më pengojnë të vë kandidaturën në Shqipëri.” (Po aty. Faqe 175)
Kërkesat dhe ftesat që Noli të vinte në Shqipëri, në vitet e para janë të shumta e nga më të ndryshmet.
Në Konferencën e Parë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, në 7 tetor të vitit 1945, “Noli u zgjodh me unanimitet “Kryetar Nderi” i Lidhjes, kurse miku i tij, Sejfulla Malëshova u zgjodh Kryetar i Komitetit Drejtues të Lidhjes; Nën-kryetar-Profesor Aleksandër Xhuvani”.
“Sa herë shkoja në Nju Jork, në mbledhjet vjetore të Asamblesë së Kombeve të Bashkuara, Enver Hoxha më porosiste t’i bëja të fala Fan Nolit.”,-shkruan në librin e tij, Behar Shtylla, ish-ministër i Jashtëm në vitet 1956-1965, dhe mik i Nolit. (Behar Shtylla. Fan Noli, siç e kam njohur. Shtëpia Botuese “Dituria”, Tiranë, 1997, Faqe. 157)
Por, komplimentet, urimet, premtimet, sigurisht të shoqëruara gjithmonë me ftesa dhe kërkesa për miqësi e bashkëpunim, Nolit nuk i vinin vetëm nga Shqipëria. I vinin nga Amerika ku jetonte, nga Anglia, Italia, Greqia,- nga gjithë diaspora shqiptare.
Kostë Çekrezi, antikomunist i njohur, në një letër të tij, në 11 janar 1947, dërguar Nolit, “i këshilluar nga disa miq të përbashkët në Nju Jork, i propozon të bashkohen e të bashkëpunojnë në një “iniciativë për çështjen e shpëtimit të Shqipërisë”, tani që “puna e Shqipërisë ka marrë rugën më të keqe”. Nuk njohim ndonjë përgjigje të Nolit, në qoftë se ka pasur, por dihet se ai nuk u bashkua me “iniciativën e Çekrezit” (Behar Shtylla, Fan Noli, siç e kam njohur. Shtëpia Botuese “Dituria”; Tiranë, 1997. Fq.152)
Një ftesë për bashkëpunim “për një Kuvend Kombëtar me shqiptarët e diasporës, Nolit do t’i vinte edhe nga ai që i rrëmbeu fronin e kryeministrit, e dënoi me vdekje në mungesë dhe e dërgoi syrgjyn, Ahmet Zogu. (Nasho Jorgaqi. Fan S.Noli. Jeta. Shtëpia Botuese OMBRA GVG. Tiranë, 2005. Faqe 178)
Edhe kësaj ftese, Noli nuk iu përgjigj.
Tashmë, siç shkruante me të drejtë gazeta “Dielli”, në një editorial të sajin “Fan Noli nuk është një person, por një institucion kombëtar” (“Dielli”, 1959)
Është tepër e vështirë të jesh “shkrimtar-institucion kombëtar” dhe, njëherësh, – i pavarur.
Edhe në rastet, kur institucionet janë organizma të një shteti, madje, edhe demokratik, nuk e kanë të lehtë të jenë të pavarura.
Merret lehtësisht me mend, se sa të vështirë e ka dhe çfarë sulmesh duhet të përballojë një njeri, një shkrimtar, aq më tepër një “shkrimtar-institucion kombëtar”, për t’i rezistuar politikës dhe pushtetit politik, të ngarkuara me njerëz, para, propagandë, etj., për të mbetur gjithmonë edhe institucion, edhe i pavarur.
Shkrimtarit i kërkojnë veprën për të blerë atë vetë, dhe e kërkojnë atë, për t’i blerë veprën dhe emrin.
Në qoftë se vepra e Nolit është e pasulmueshme dhe e parrëzueshme, kjo nuk e largonte aspak rrezikun; përkundrazi, e shtonte. Por kjo do të thoshte vetëm se, tanimë, tërë pesha e goditjeve, pra, e dyfishtë,- do të binte mbi Nolin – njeri.
I ndodhur i vetëm dhe i pambrojtur brenda rrethit të egër të politikës, ku secili përpiqej të rrëmbente, të zhvaste, të shqyente prej tij ç‘të mundte,- kokën, krahët a këmbët, (-një të vetme, një deklaratë, një foto, një dalje bashkë në publik- një artikull apo një poezi për liderin do ta bënte të lumtur!) – të dukej, sikur në fund të kësaj masakre, nga shkrimtari nuk do të mbetej asgjë.
Për paradoks, pavarësia e Nolit, ishte, ndoshta, më e rrezikuar nga “të tijtë”, nga Shqipëria. “Të sëmurit nga shqipja” mund t’i vinte “vdekja e lirisë”, pikërisht nga andej ku kishte dheun e vet. “Do të luftonj, gjersa të vdesë. Shpërblimi i mjaftë për luftën time dua të jetë një këngë labësh a laleshash, kur të vdesë” (Shpëtim Sala, Letër e Fan Nolit për Thanas Tashkon, 26 shtator, 1906. “Letra të panjohura të Fan Nolit”. Biblioteka Françeskane “At Gjergj Fishta”. Shkodër, 2008, Faqe 44).
Por a mund t’i këndohej kënga një shkrimtari të blerë?
Rreziku ishte i madh. Vetë Noli, me dorën e tij kishte shkruar, e zeza mbi të bardhë, se “guverna e Enver Hoxhës e rrëmben Shqipërinë nga thonjtë e vdekjes me sakrifica heroike në periudhën e luftës”. Madje, edhe, “Guverna e Enver Hoxhës, jo vetëm e shpëtoi Shqipërinë nga vdekja, por tani i vë themele të patundura shtetit me reformat dhe veprat konstruktive… Ballistët tanë janë një grup heterogjen dhe nuk kanë asnjë program fare.” (“Dy fjalë për ballistët” “Dielli”, 26 mars, 1947).
Nuk e parashikoi dot Peshkopi, se “nesër- pasnesër” këto deklarata mund ta “implikonin” me secilën nga palët politike për ta “kapur”? Sigurisht, ai i shkroi me bindje ato që shkroi, por, për “të tijtë”, domethënë, Tiranën zyrtare, këto dolën të mjaftueshme, që, sipas saj, “institucioni kombëtar” të quhej “i tyri”. Prandaj, dhe në letrat e saj të njëpasnjëshme, Tirana këmbëngulte: “Të vini, vetëm të vini në Shqipëri, qoftë edhe përkohësisht, sepse “kemi zgjedhjet”, “në situatën e sotme…”, “ndihmë e madhe morale e politike”.
Më hapur, s’bëhej.
Në vitin 1944, Fan Noli ishte 62 vjeç, burrë i pjekur, me dy-trifishin e moshës së udhëheqësve të Tiranës politike, dhe, kryesorja, me një mal veprash e përvoje politike dhe një emër të madh.
A thua, të mund ta hidhnin kaq lehtë në grackën politike këto thirrje, letra e artikuj kaq të troçta nëpër rreshta njeriun që tërë jetën ishte mësuar të lexonte midis rreshtash?, stilistin brilant, të aftë edhe “për të hedhur fjalën duke shkelur syrin”?
Mendja e Fan Nolit ishte një mendje e thellë, domethënë, e tillë, që nuk besonte lehtë.
Intrigat e luftës për pushtet, Noli nuk i kishte mësuar, thjesht, nga përkthimi i dramave të Shekspirit, por nga shpina e tij, dhe veç këtyre, kishte dekada që jetonte në vendin më të madh demokratik të botës, – shkollë më vete.
Sigurisht, edhe nga bota e madhe e librit dhe nga përkthimi dramave të Shekspirit kishte mësuar. Por, Makbethin, Hamletin, Mbretin Lir, dhe kryevepra të tjera të dramaturgut të madh, ai u kishte shkruar shqiptarëve në gjuhën e tyre, me po atë qëllim fisnik, siç kishte bërë 400 e ca vjet para tij, Makiaveli, që i dha vendit të tij dhe botës “Princin” e vet, për t’i mësuar si të mbrohen nga Princat” absolutizmi, pushteti politik, oratatorët e diktaturat kudo.
Krahasuar me “letrat” e vargjet e anglezit të madh, letrat që i vinin nga Tirana politike, Nolit, besoj i ngjanin me hartime fillestarësh.
Fan Noli mund të pranonte të vinte në Shqipëri, vetëm nëse edhe ajo do të ishte e denjë për të dhe për gjithë shqiptarët; e tillë, që ai të ndihej mirë me të trija “veshjet” e tij: Të qytetarit të lirë, demokratik e patriot; Të shkrimtarit “institucion kombëtar” dhe i pavarur, dhe; Të Hirësisë së Tij, Metropolitit, Tehofan Stilian Noli, Themelues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
*Shkrimi është marrë nga libri “Fate shkrimtarësh dhe gazetarësh”
