Krahina e Mesaplikut shtrihet në pjesën jugore të Smokthinës. Kërkova për të ekspozuar këtë zonë përtej lumit të Kuçit, aktualisht me ndarjen administrative të, kufizohet me Vërmikun, fshati sipër ka vetëm një grusht qiell, Bolenën, Vranishtin, Tërbaçin, Bratin. Kodrat e kësaj zone, që mendohet se formohen nga formacione shkëmbore kanë vetëm një majë të lartë atë, që vendasit e kanë quajtur Smokthinec. Ndërsa CCipini është vetëm 1599 m. Ka një numër të madh monumentet të trashëgimisë kulturore kryesisht materiale të cilat përbëjnë gjurmë dhe dëshmi reale për vendbanimin e hershëm të kësaj treve. Nga monumentet e kulturës që kanë sjellë të dhënat historike më të përmendur; Qyteza antike Cerja, Ura e Bogdanit, Mozaiku i Kaccorit, Mozaiku i Mesaplikut.
Përqendrohemi në një fshatë, që ka rëndësi për mozaikun e dytë. Fshati Mesaplik gjendet në një luginë. Kodra e lartë e këtij fshati është Smokthinec. Ka të dhëna që ilirët e kësaj zone kanë pasur këtë shtrirjen nga Cerja, përgjatë ultësirës të lumit të Smokthinës. Gjenden krahas toponimeve mbi 15 objekte kulti, thotë D. M në një botim të viteve 2005. Cerja. Cerja është një ndër qytezat antike e lumit të Vlorës. Bënte pjesë në konionin Amantia. Ka pasur atë rol si Olympia-Mavrova e sotme. Cerja ka qenë një qytezë fortifikuese për vëzhgimin e rrepte të kalimit në rrjedhën e lumit Shushicë e luginën e saj nga ku përshkoheshin udhët në antikitet. Ajo ka një vulë që i përket shekullit të III pes. Kalaja e saj ka formën piramide me bazë katërkëndëshe. Amantia , kryeqendra e saj ka qenë ngritur në kodër në formën e një koni me bazë të përmbysur. Ndërsa kalaja e Cakallovajve, qyteti i fortifikuar Olympia shtrihej mbi një kodër me një sipërfaqe prej 13 ha dhe ishte qytet i pajisur edhe me akropol, rrënojat e së cilës ndodhen në fshatin e sotëm Mavrovë, në anën e djathtë të lumit Shushica . Olympe u identifikua nga arkeologu Burhan Dautaj, i cili gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitet 1960 gjeti tetë monedha me mbishkrimin Olympiastan. Cerja gjendet në të djathtë të këtij lumi. Gurtë e shumtë janë të dimensioneve 70×100 cm.
Cerja – Qyteti fortese ne Shushice. Smokthina, pjesë Qendrore e Labërisë, në të majtë të lumit Shushicë, një ultësirë me rreth 500 m mbi nivelin e detit, përbërës i Krahinës së Mesaplikut, flet për një histori dhe popullsi autoktone. Që nga prehistoria dëshmohet se Smokthina ka qenë e banuar prej fiseve pellazgë-ilirë-epirotë të Kaonisë. Sjellim si dëshmi epokën antikitetit, me hyjnitë e kulteve të shpellave e majave të maleve, si : Tartari, në mitologjinë e vjetër personifikon “Korjer hyjnishë”, Këndrevicë-Kandar-Kad Kurora e malit, Bozhiku-Bozhur-Bozho-Lot. etj. Po mbi të gjitha mbeten gjetjet e shumta gjuhësore. Të gjitha këto vertetojnë ë se kjo trevë, si gjithë Labëria ka qenë e banuar nga fise ilire të Kaonisë, kur këtu zotë ishin Amantët, Mesapët etj. Sjellim për kujtesë: Vendbanimin e fortifikuar të kalasë Qytezë të Cerjes, të cilët në lidhje me dhjetëra qendra të tjera të Lumit të Vlorës bëjnë të tërën e një zone tepër të populluar qysh nga lashtësia e hershme. Të parët, që vijnë prej fiseve ilire, shtrihen që nga Cerja, përgjatë Ultësirës së Lumit të Smokthinës, rrëzë kodrave në Mesaplik e deri në Gërmadha. E vërteton si fakt të pamohueshëm se së bashku me 15 objektet e kultit e dhjetëra gjetje, si: Mozaikët e Mesaplikut e të Kaçorrit, toponimet e shumta flasin shkoqur se vendbanimi i hershëm i Smokthinjotëve ka qenë pikërisht kjo trevë. Si qendër e rëndësishme e vendbanimit të hershëm ilir, është Kalaja Qytezë e Cerjes. E vendosur në majën e një kodre piramidale me bazë katërkëndëshe. Edhe sot dallohen muret rrethues me blloqe gëlqeror, ndërtuar në shek. III para erës sonë.
Gurët e shumtë të dimensioneve 70 x 100 cm janë të skalitur me mjeshtëri. Brenda saj gjatë kohërave janë gjetur objekte enësh metalike, si: thika të periudhës së bronzit, fibula, kapëse, figura njerëzish etj. Në anën jugore të kalasë, në një lartësi 300 m, komunikohet me Urën e Bogdanit, mbeturinat e së cilës ndodhen rrëzë Kodrës së Cerjes, Buzë lumit Shushicë që shërbente për të lidhur Amantien me Kaoninë. Po aty ndodhen edhe mbeturinat e një kishe që sot flitet Kisha e Cerjes. Cerja ka qenë një vendbanim me një kulturë qytetare. Kalaja dhe vet ura ka ekzistuar deri në pushtimin romak dhe siguronte lidhjen dhe mbrojtjen e rrugës së Amantia-Horë dhe Kaninë-Olympia-Cerje-Horë. U shkatërruan nga ekspedita e legjioneve romake të rekomanduara nga Pal Emili, që sipas kronikanëve të kohës, kaloi lumin Shushicë në vendin e quajtur Vau I Palit. Nënvizojmë se në pjesën e parë të shek. II para erës Iliria ra nën sundimin e egër të pushtimit romak. Ata kryen kundër fiseve ilire të Shqipërisë së Jugut barbarizma ç’njerëzore, dogjën dhe shkatërruan qytete dhe qendra vendbanimi, përfshirë dhe kalanë e Cerjes. Kjo periudhë, afërsisht viti 167 para erës sonë karakterizohej nga një rënie e thellë ekonomike e morale. Duhet përmendur gjithashtu se në vendin e quajtur “Gërmadha”, buzë lumit të Smokthinës, përfund fshatrave Matogjin e Bashaj, ndodhet një vend me emërtim “Pazari i Goricës”, ku gjenden shenjat e një qytetërimi të lashtë, si p. sh. gur mermeri, 1 m i lartë, të punuar për kolona, si dhe tulla me përmasa 60 x 80 cm, furra të vjetra për pjekje tullash, poçeri etj. Vetë emri “Gërmadha” që është një fjalë shqipe, si dhe emrat toponim:Hunda e Shënmillit, Dede, Gjini, Brahimi, Sheshi i Qishës, Varrezat e Kaurëve etj, flasin për gjurmë të lashtësisë.
Ajo që ka rëndësi është se emrat e Kalasë së Cerjes, Maricës dhe Guri i Prerë i Mesaplikut dhe në vende të tjera si të Urës së Bogdanit ekzistojnë gurë të mëdhenj mbi 1 ton dhe të gdhendur në formë katrore e rombi. Këto janë të njëjtat me muret e kalave të tjera, si: të Sopotit, Butrintit, Himarës dhe Kaonisë. Ato dëshmojnë se u ngritën nga një popullsi autoktone me kultura të zhvilluara ndërtimore. Eshtë i rëndësishëm fakti i gjetjeve arkeologjike. Nivel të lartë të zhvillimit qytetar e kulturor për këtë zonë dëshmojnë mozaikët e gjetur: Mozaiku i parë u zbulua në vitin 1964, tek vendi i quajtur Kisha e Kacorrit, pranë burimit me të njëjtin emër, buzë lumit apo Përroit të Smokthinës. Në një sipërfaqe pothuaj 80 m katrore. Ky mozaik u shkatërrua gjatë punimeve bujqësore. Pushtimet e shumta së të huajve i kanë rrënuar këto kultura. Mbeturinat nëntokësore të tyre të çojnë në mendimin se në këto treva jeta ka vazhduar në rrjedhën e saj . Dëshmi e kësaj hershmërie dhe vazhdimësie është lagjja “Parikë” dhe qyteza e Boderit. Lidhur me periudhën që analizojmë Parika dhe qyteza e Boderit, kjo e dyta njihet si një kala e rrënuar që ndodhet në bregun e majtë të lumit të Smokthinës. Aty shfaqen mbeturinat e një fortifikimi mesjetar që është vazhdimi i jetës ilire-arbëreshe dhe që shërben ndofta në mbrojtje të parisë së familjes së fundit të Parikajve. Mozaiku i Kaçorit. Burimi i parë përë ekzistencën e këtij mozaiku e ka bërë D. M në një botim për zonën reth 5 vjet më parë. Flet vetëm shkurt duke përmendur vetëm të dhënat që janë dëgjuar ose njohur nga vendasit. Datohet se është zbuluar në vitin 1964. Nuk ka pasur zbulim arkeologjik. Nuk ka pasur ekip arkeologësh. Është fiksuar tek kisha e Kacorit. Si burim i parë . Edhe i dyti në enciklopedinë e fshatit përmend të njëjtën të dhënë. Zbuluar pranë burimit me të njëjtin emër. Vendi ndodhet buzë lumit, tokë e sheshtë. Ara bujqësore kishte një sipërfaqe prej 80 m2. Burimi i dytë I. Jahaj mësues në atë fshatë shprehet se ky mozaik u prish gjatë punimeve me traktor të arës me sip prej 80 m . Edhe burimi i dytë shprehet në të njëjtin linjë. Burimi dytë sjell dëshmi origjinale. Një gurë të këtij mozaikut cili ka të gdhendur dy figura dielli, që në të vërtetë mund të duken si dy planetë me formën që paraqet figura. Figura e parë që është identike edhe tek e figura e dytë, paraqet një rreth të plotë, pas tij vjen sërish rrethi i dytë brenda të parit, i treti dhe në fund, rrethi më i vogël sa grushti. Kjo figurë e gdhendur në këtë gurë është dëshmia e vetme krahas deponimeve që kanë bërë në atë banorët e zonës, kur u prish me traktorë, mozaiku gjatë punimeve për mbjelljet. Mozaiku i Kaçorit . Ndodhej nën anën veriore të Cerjes , pranë lumit të Smokthinës. Aty ka pasur një ndërtesë publike, banjo. Mozaiku u zbulua gjatë punimeve me traktor të arës në vitin 1964 Kishte një sipërfaqe prej me gurë shumëngjyrësh si I Mesaplikut. Gjithashtu në atë vend janë gjetur gurë e shtylla mermeri. Nga studiuesit mendohet se ka qenë ndërtesë publike e shekullit 3-4 es. Janë gjetur aty edhe trupa femre . Mozaiku u prish gjatë punimeve. Kjo është humbja më e madhe. Sipas studiuesit D. Komata:”Kisha paleokristiane e Mesaplikut, pushtimet nga lindja dhe perëndimi shkaktuan një rënie të re ekonomike-shoqërore kulturore, prandaj kaonët si të gjitha provincat romake të lindjes dhe perëndimit pranuan të përqafonin fenë e krishterë duke menduar aty shpresën e shpëtimit, lindën faltoret e para të ritit të krishterë që më vonë i kthyen ne peshkopate dhe sipas autorëve këto kanë të ngjarë të vareshin nga Bazilika e Mesaplikut. I. Jahaj mësues dhe studiues nga ky fshatë ka shkruar :” Mozaiku I dytë u gjet në vitin 1979 në vendin e quajtur kisha e Murre në qendër të fshatit Mesaplik. Ai është një bazilikë e artit palekristianë figura si të këtij mozaiku janë gjendur janë gjetur edhe te kodra e Vreshtës, pranë Hanajve. Po ashtu rreth kodrës së Smokthinës ka rreth 8-9 emërtime vendesh e majë kodrash me emrat e kishave.
Në këto vende janë gjetur relike, forma tjegullash, enë balte, pllaka mermeri, qypa. Shpërndarja e këtyre monumenteve dhe gjetjeve nga qyteza e fortifikuar Cerje është 3km larg nga 2 mozaikët 2km njëri-tjetrit dhe I një vargu emërtimesh kisha, tregojnë dendësi popullsish. Një zonë e tillë që paraqet shumë interes studimi është ajo e territorit të fshatit Mesaplik, përreth kodrës së lartë të Smokthinecit. Rrëzë saj janë zbuluar dy mozaik të rrallë që përbëjnë dy monumente të kulturës. Mozaiku u parë u gjet tek vendi i quajtur kisha e Kaçorit në vitin 1964 në breg të lumit të Smokthinës, por nuk u ruajt u prish gjatë punimeve me traktor të ngastrës.
Kalaja e fortifikuar e Cerjes. Është ngritur në shekullin e 3 pes. . Ndodhet 2. 5 km larg nga fshati Mesaplik. Ajo është ndërtuar në një kodër ku bashkohet lumi Smokthinës me Shushicën. Midis saj deh fshatit Brataj janë mbi Shushicë ngrihet ura e Bratit. Pjerrësitë juglindore të kodrës janë të pakalueshme. Po kështu edhe tre anët e saj me përjashtim të anës perëndimore ku ishte hyrja e saj. Në sipërfaqen prej 2 km të saj ka pasur ndërtesa banimi dhe dy objekte kulti Kalaja kishte 5 kulla nga ana lindore. Çdo gurë është një bllok me përmasa 1. 80-1. 90 të sjellë nga masivet natyrore që gjenden aty pranë. Nga ana lindor e saj rreth 300m gjenden mbeturinat e urës së lashtë të Bogdanit.
Mozaiku tjetër i zbuluar në vitin 1979 tek kisha e Murrme në qendër të fshatit Mesaplik ku gjendet aktualisht? Kjo ngre një pikëpyetje sepse ka të dhëna që ai gjendet në depot e DRMK Vlorë . Mozaiku i parë iku falë pakujdesisë dhe çmendurisë për të hapur toke buke në çdo vend. Zinxhirët e hekurt prishën dhe shkatërruan tërësisht mozaikun, dëshminë e lashtë të banorëve të kësaj treve që sipas E. Cabejt rridhnin nga fisi i ilir i mesapëve. Mozaiku i parë iku dhe gjurmët e tij nuk duken më. Sikur të mos ketë ekzistuar. Kanë mbetur vetëm dëshmitë si dhe një cop fotografi. Mozaiku i dytë gjendet:” i burgosur “nëpër arka. Në fakt më mirë kështu në ruajte se sa ta gjenin ndonjë ditë të shkatërruar nga një çmenduri apo lugat i kohës moderne. Nga Gezim Llojdia
Autori ka drejtuar parqet arkeologjike të Vlorës
