Nezir Myrta / ETHYMOLOGJIA E EMRIT LABËRIA
Etninomi – Lab
Toponomi – Labëria
Historik i shkurt
Labëria si krahinë shqiptare që nga shek. 16. përfshinte territorin e Shqipërisë Jugore, nga Vlora, deri tek kufiri grek në jug, afër Sarandës, ngjit me Gjirokastren (Argjirën e lashtë), e zgjëruar në lindje deri në Tepelenë, mendoj se është një tkurrje e madhe historike, e historiografike, nga epokat e lëkundjeve tranzitore, nga veriu ballkanik, e mbetur si fis illirian – labeat, labeatët, deri kohëve të fundit, shihen parabollë historike, sot nga veriu e jugu i shtetit shqiptar londinez, nga Shkodra deri në Vlorë. Studjuesi J. G. Hann, i lidhë me fisin Kaon, kaonët, ‘’Kaonia e lashtë, dmth. Të gjitha tokat e Vjosës së Poshtme, e detit, quhet labëri, e vendasit – lab’’. Ndërsa Sami Frashëri, mendon se Labëria nuk përbën vetëm Progonin e Permetin, Labëria shtrihet në jugperëndim të Shqipërisë, nga lumi Vjosa në lindje e verilindje, deri në bregdet të jonit e Adriatikut, në Perëndim, ndërsa në jug kufizohet me lumin Pavëll. Kemi disa përkufizime hartografike të territorit të Labërisë, duke bërë disa ndarje etnografike – vizitorë të ndryshëm. Tukididi (629 p.e.r.), përmendi fisin illirian epirot – Kaonët, a nga mesjeta njihet si fisi i plesejve, Plesati i sotëm. Poashtu, studjuesi Rrok Zojsi, përkufizon labërinë mes tre urave: të Drashovicës, të Tepelenës dhe të Kalasë afër Delvinës – ku nuk mendoj një përkufizim të tillë, vetëm mes atyre tri urave, ngase gjatë pushtimeve të huaja, ndryshoi edhe territori, sipas ndarjeve kadastrale të huaja (!). Gjatë pushtimit otoman, labëria ishte pjesë e Krahinës së Janinës (Vilajeti i Janinës).
Po, cilat janë karakteristikat primare të labëatëve shkodran theuton, deri tek labët e rrethinave vlonjate, që përceptojnë lidhje koherente si fis labeat, që sot thirret me etninomin – lab? Nuk di të ketë ndonjë shkrim përgjegjës i kësaj pyetjeje derisot, në mos mund të ketë nga dikush, vetëm ndoshta si ndonjë citim preftimthi, të kësaj parabolle historike, që sot për dikend duket e larguar në pika strategjike hartografike, nga dy qytete Shkodër e Vlorë, sot me ndryshime të thella linguistike, leksikore e fonomorfologjike, që përbëjnë pjesët e tyre, veçmas edhe dy dialekte të ndryshme, të folme gege e toske, si edhe ndryshimi i shprehjes së arteve muzikë, rithe fetare (duke thithur orthodoksizmi nga jugu e katolicizmi nga veriu) edhe ndryshime në doke dhe zakone popullore, në etnografi, sikur sot duken si dy pole të ndryshme të kulturës shqiptare, nga ndikimet pushtuese. Anipse përkatësia fetare nuk ishte as është përcaktuese e qenies etnogjenetike shqiptare, të popullësive të shpërndara nëpër trungun arbëror, për shkaqe historike.
Etninomi – lab
Etninomi – lab, që lidhet me labët, e fisin e Labeatëve illirian, mendoj se ka një shtrirje shumë më të gjërë, territoriale, jovetëm si parabollë historiografike (veri e jug të Shqipërisë së sotme), por kapërcen deri tek rrënja – lib, tek emri – liburn, deri te fisi – liburnët, ku vet fjala – lab, me tre tinguj duhet të jetë para emrit – liburn, jovetëm si emërtim më i shkurtër, por edhe si pjesë e profesionit të një fisi të hershëm illirian, lundërtarë detesh edhe po të krahasojmë anijet liburne, që ishin krejt në veriun illirik (ballkanik), Liburnia edhe Labia Tan, kanë ngjashmëri që duhet t’i përkasin të njejtit fis illirian, por që gjatë dyndjeve, përhapjeve veri-jug, mbeten të ndarë, si banorë pjesërisht të tokës, e të detit, por që udhët detare i sollen nga veriu i Adriatikut, deri në jugun adriatik. Edhe Liburnia edhe Labia Tan ishin illiriane. – Fjala liburn, lidhet me fjalën li (lini), e burn – barkë, ku këto dy rrënje formuan emërtimin – liburn, prej nga rrodhi emri i fisit liburn, si etninom dhe toponomi Liburnia, liburnët. – Ndërsa etninomi – lab, mendoj se shtrihet shumë gjatë bregdetit adriatik, duke u vendosur nëpër shumë treva illire, deri tek tkurrja e fundme, e territorit të sotëm të Labërisë, si pushim historik.
Mendoj se kemi tre rrënje shqipe-illirishte: LAB, ALB, ABL, të cilat ndryshuan fonetikisht në histori, si fonetikë historike, me ndryshimet pushtuese të huaja, si krijues a formues të derivateve linguistike të toponomeve: Labëri, Albanoi dhe Ablona, për të cilat duhet gjurmuar mëtutje. Ndeshjet e kulturave të ndryshme të afërta e të largëta, u bënë dhe u shtresuan tradicionalisht tok me traditën autoktone illire, pikërisht mbi Illirinë Antike, ngase ishte pikësynimi i të gjitha perandorive të botës së Antikuitit, deri në zhbimjet e shfarosjet perandorake trekontinentale euro-afriko-aziatike – si dhe shtresimi i atyre kulturave mbi illirët antik, deri edhe në shuarjen e një kulture madhore botërore epokale, deri në zhdukjen e një gjuhe botërore të kohërave – illirishten e lashtë edhe deri tek epiteti – barbar, duke mos mundur t’i zhdukin rrënjesisht. – E si mos t’i quanin barbarë, një popull aq të madh historik, illirët, kur mbi ta, rëndoi tmerrshëm robëria trekontinentale të përmasave botërore – a nuk të bën robëria barbar? A nuk të mbetet egërsia e robërive shekullore mbi supe e mendje? Si duhej t’i prisnim na pushtuesit barbarë, përveç se edhe me barbari, apo duhej që edhe na shqiptarët, si e vetmja rrënje e shpëtuar illire, të tjetërsoheshim, të tëhuajsoheshim, të asimiloheshim, sikur dhjetra popuj tjerë, nga po të njejtat fise illire? Mendoj se pikërisht ajo ‘barbaria’ illire, shpëtoi popullin shqiptar, duke mos mundur askush derisot milleniuseve, të na zhduku faren, rodin e sojin shqiptar-illirik! Të gjithë ata të nënshtruar, që nuk kishin epitetin barbar, u zhduken në epitete perandorake të qelbura, si popuj e dietarë të tëhuajsuar oborreve perandorake të kohës! Shpëtuan ‘barbarët’ shqiptar illirik, që nuk iu shtruan barbarëve! Shpresoj, me të drejtë sollem edhe kët ndërmjetës theorik këtu, në përgjigje të ethymologjisë së emrit etnik – lab dhe toponomit Labëria!
Shprehja e lashtë LLABIA TAN që ishte mbishkrimi i anijes labeate, e filluar me tingullin A pa tra, pa vizë në mes, që sot është tingulli sllavishte dhe sot shenuar me tingullin dyfish LL, paraqet disa forma etninomesh të sotme, ku lidhet deri me etninomin – Llap deri te Anamorava (Marga illire), si përhapje ekzistenciale e kohës, pjesë popullësie e larguar nga deti, në thellësitë dardhane, me ndryshimin fonetik të tingullit – b=p, që në një të hershme të largët, paraqesin të njejtin fis illirian. Koncepti Llabia Tan, mendoj se ka kuptimin e përgjithësimit, bashkimit, unitetit të të gjithë labeatëve, në theksimin – krejt Llabia, Tan Llabia – LLABIA TAN, si formë e sotme – pan, pan-albanian, nga e dikurshmja shprehje – pan-illirian, ku Illiria shtrihej Kaspik e Adriatik.
Toponomet e sotme që formuan etninome përkatëse të Labërisë: Dukat, Mesapllik, Arbëri, Kurvelesh, Zhurdhat, Kardhiq, Rrezomë, Rrënza e Tepelenës, nga Pogon, Permet, Himarë, kanë domethëniet e tyre, ashtu sikur kanë edhe emrat: Agron, e Theuta e lashtë, që fjala teutë, në shqip thohet Theutë, Theuta, që formoi fjalën arabe tehuti, the, folje shqipe, që sipas fjalës teuta, nuk mund të gjejmë ethymologji të sigurtë. Kur hasim në mes të toponomit Labëria, toponomin Arbëria, duket sikur të ishte një toponom Albëria, nga Labëria, ku siellen rreth një strumbullarit onomasiologjik illirian antik – por që rrënja – lab, mbeti vetëm pjesë e një territori të sotëm, nga Vjosa e deri në det.
Përderisa toponomi Gjirokastra, rrodhi si derivat morfologjik, nga emri Argjiro dhe emrit kastra, pronësia kadastrale, vendi i Argjiros, siç mendoj – edhe toponomi Tepelenë, vie nga fjala – tepe dhe – lenë, si kuptim i mençurisë, tepe lenë, tepe lindet. Në disa raste emërtimet rrodhën edhe si pasojë e zejeve, poashtu edhe si pasojë e karaktereve të njeriut, ashtu sikur i thirren tjerët përrreth tyre dhe mbeten në topografinë e sotme.
Labeatët, lidhen deri me liburnët histrian, ku vet fjala histria (Istra e sotme), mendoj se lidhet me emrin e rrjedhur – histori-a, po edhe me theutonët, brezi illirian gjatë kohës së Theutës illire – këta tre emra përbëjnë një degë illire në vete, ku bregdeti i largoi aq shumë nga njeritjetri, lundrimi: Histri – Trieshtë – Dubrovnik – Ulqin – Shkodër – Dirrës – e deri në Ablona – Aulona (Valona), Vlora e Saranda, rreth Adriatikut, e Jonit, që përshkoi deri tek Morea e bregdeti egjean, ku lidhet deri tek Gryka e Dardhanelleve dardhane, e tek Kaspiku në Lindjen illirike! Por, që detaria antike illiriane aq e zhvilluar nëpër kohë, kërkon studime më rrënjesore të paanshme historike e historiografike edhe të përmasave kontinentale europiane, duke kaluar në dy brigjet adriatike, në Italinë Jugore e Lindore të sotme.
