- Kanionet e Kurveleshit një grup i madh i shpellave karstike në masivin e Kurveleshit jugor në gjykimin e speleologëve italianë pamja e parë ,madhësia,lartësiambi det hsfaqënin një pamje madheshtore sakaq të linin pa frymë.C’praj një viti ata kishin vëzhguar masivin karstik në perëndim të qytetit të Tepelenës. Lartësia e tyre dhe thellësia, por më tepër gremina masive e frikëshme dhe ndërkaq kur ngjitesh në këtë udhë ku mjegulla e supeve,vjetërsia e saj shënon rreth 50 vjet kur rinia , kooperativistët hapën udhën nga Bënça për në Tepelenë, një ndërmarrje kurajoze dhe vetëmohuese nëpër ngricë,llohë dimri për të çarë këtë trase rruge maloren,që përshkon mbi 15 kthesa dhe një lartësi mbi 950 m në gjithë gjatësinë e saj prej 14 km. Drejtimi i udhës janë shtyllat e tensionit,që të adresojnë rrugë- mbritjen, përkarshi ke kanionet e thella të frikshme gri e gjelbër, pemët fletë-shumë. Stera uji-elipse rrathësh uji. I lajnë rrezet e hënës,në këtë mot ka rënë ylberi .Të shikosh poshtë Ç’llahtari! Kur mbyllet stina në motet me llohë,dëborë. Ngrihesh për të ikur e ikën. Përshkon rrugën e mbushur me gurë. Zbret nëpër stinën tjetër.-Nga kështu udha o udhëtar ?
-Vij nga udha e borës!Në atë stinë të ftohtë, bora e zë shpesh udhën dhe kështu komunikimi i vetëm prishet . Ata në të vërtetë nuk ecim, por notojmë në qiell.
Të shtunën në 30 korrik 1994, grupi i speleologëve italian i përbërë nga Giovanni Bruno, Instituti i Gjeologjisë dhe Gjeoteknikës Politecnico di Bari, Carlo Fusilli, Speleologjik Group Dauno-Foggia, Ferdinando Didonna, Giuseppe Savino, Domenico Sgobba (Group Puglia Grotte-Castellana Grotte) do të zbrisnin në portin e Vlorës në një mbrëmje të errtë , 4 vjet pas rënies së regjimit po e gjenin vendin e shqiponjave me shumë pak ndryshime dhe sipas C. Fusilli, ajo është e frustruar në mënyrë rutinore nga përhapja e madhe e papunësisë, delikuenca,nga pagat uria, kushteve të jetesës të botës së tretë, si atëherë fjala gjithmonë e njëjtë: të ikin diku tjetër duke kërkuar për një vend në diell! Era e ftohtë detit,përhumbte fytyra të njohura dhe të panjohura në kuvertën e anijes mes një grupi të madh speolologëve,gjeolog politeknik asistentët ,specialistë të tjerë ,ku ata do të kujdeseshin për kërkime natyraliste në flora dhe fauna,sipas C. Fusilli , nga koha në kohë admirojnë pamje të bukur të maleve përreth dhe kanioni më i thellë lumi Bencë dhe kur kanë hyrë në fshatin e bukur të Progonatit ,fshati ishte mes të një dasme.Ata e kishin ndërrmarrë këtë rrugëtim të gjatë për të vëzhguar shpellat që ata kishin piketuar një vit më parë gjatë një zbulimi i shpejtë në Kurveleshin jugorë.
- Për të përshkruar katundet e Kurveleshit :Lekdush,Progonat,Gusmar dhe Nivicë ,Rexhinë duhet një frymëzim qiellor.Mirëpo G. Bruno,shkruan pak a shumë kështu një vit më vonë te revista Spelologia 32 mars 1995 :Kurveleshi, është një rajon që është vendosur në pjesën jugore të Shqipërisë, dhe sipas këtij specialisti zona paraqet karakteristika gjeomorfologjike të veçanta e lidhur në thelb me litoio renditet midis 800-1000 m s.l.m. dhe kjo është bërë nga karstike nga rrafshnalta e pranishëm mes fshatrave të Progonatit dhe Nivicës, ndërsa niveli lartësi më e lartë, në mes të 1100-1400 m s.l.m, shtrihet në mes të fshatarëve të Golemit dhe Progonati. Të tre nivelet e ngritura, janë ndikuar fuqimisht fusha tektonike që zhvillon me strukturat e zgjatur,kryesisht në drejtim NË-SE dhe Orientimi NE-SË dëshmive lokale NNE-SSË.Sipas këtij specialisti,mosha nga pikëpamja e zonës lithostratigraphic e eksploruar karakterizohet me dalje të shkëmbinjëve sedimentarë të natyrave të ndryshme, të cilat duke mbuluar një interval kohor që shkon nga Mesozoike te neozoik.për të identifikuar shpellat e kanioneve të kësaj zone punoi bashkarisht një gruppunoi në drejtimimjn NË-SE cila përfshin pjesërisht fshatrat e Gusmari, Rexhini dhe Nivica janë dalje të përbërë nga shkëmbinj të lartë,nga fund të lartë, nga gurë gëlqerorë, dhe flishi balta me rërë etj.Dy specalistët e tjerë italianë G. Savino, D. Sgobba kur përshkruajnë shpellat karstike të Kurveleshit shprehen se zonat e përcaktuara që korrespondojnë me tre nivele lartësitë ndryshme, për arsye të dukshme të karakterit, hulumtimi të shkëmbinjve, vendosjen tektonike-strukturore dhe, së fundi, një veprim intensiv Morphodynamics kryer nga procesi karstike.Rajoni shtrihet nga luginat e lumenjve Vjoses, Drinos në lindje dhe Shushices në luginën e lumit në perëndim. Në veçanti zona e hulumtuar bie në tabelë topografike,shkalla 1: 25.000, i quajtur”Progonati” dhe shtrihet në rreth 100km.Nga pikëpamja e orografike,ajo mund të përkufizohet si një rajon në thelb malor me mesatarisht rreth për 920 m s.l.m. gjetjet më të rëndësishme të tilla si:Kendrevices (2122 m), Griba a(1568m), Gipini i Bolenes (1659 m), dhe Buza e Bredhit (1573 m), Mali i Pusit (1564 m) janë shpërndarë rreth zonëssë hulumtuar në nga të cilat, rreth 2,5 km në perëndim të fushës bazë, të përfshirë në rrjedhën e sipërme të Malit të Thate) me një kuotë prej 1 568 metra, renditet ndër më të lartat në rajon.
- Kurveleshi shquhet për shkëmbinjtë dhe kanionet shpellat ,për honet e thella,qafat dhe pyjet,aty ajri është transparent,ndërsa frymëmarrja ngushtohet.Disa shpella që spelologët italian përshkruan janë :”Shpella e asteroidit”, shpella “Fryma e dragoit”, shpella:” Mema e ujit”, shpella Shankoll dhe shpella të tjera. G. Savino e përshkruan”Shpellën e asteroidit”të vendosur në fund tënjë kanion të vogël dhe është fshehur në bazën sterra e Cikes,me bimësi të dendur,tashmë me thyerje.Kjo na jep indikacionet e para të asaj që do zhvillimi morfologjike në të gjithë zgavrën. Me të hyrë ju shkoni poshtë se, edhe pse unik, është interspersed -40, -50 Dhe -65 metra, nga tarraca të mëdha dhe nga një parvaz i vështirë që e bën për vestibules të hidhen në të pjerrët rrëshqitëse, p.30 sigurisht jeton shpellë vetëm duke shkuar poshtë pusi atje bëhesh i vetëdijshëm për gjenezën e kësaj zgavëre;P.30, në fakt, kap thyerje të dytë, pothuajse,jjo është e vendosur përgjatë thyerje dhe ofron skenare me të vërtetë spektakolare morfologjike nga hyrja,shenjë e furnizimeve të bollshme ujore. Uji, në fakt,në këtë pikë ai është i detyruar për të udhëtuar nën presion duke pasur parasysh madhësinë dhe në çdo rast nuk është i mjaftueshëm për shkatërrimin. Thjesht se në dimër ajo derdhet në shpellë. Një meandrino e stolisur me shtresa dhe nodules stralli, çon në kërcimin e fundit të shpellës;një fakt f.6 na lejon për të arritur në bottom. Kjo është ajo ku ju mund të shihni në mënyrë të qartë dy thyerje të mëdha që janë të ndjeshëm dhe ndërpritet krijimi interesante.Në galeritë bazë në të shkurtër një pritje spektakolare fushë akulli duket se për të mbajtur tavanin e zgavrën në mënyrë që të përkulem nga pesha krijimit e duke kaluar nga një mënyrë tjetër dhe kështu speolologu italian G. Savino duke përshkruar shkencërisht ndërtimin e shpellës thotë se sipas mendimit tonë kjo do të jetë e vështirë të arritur një thellësi më të madhe e tanishmja. Fryma e Dragoit” është një shpellë për të cilën G. Savino se që në hyrje një rrymë e ftohtë ajri që vjen nga brenda shpellës që në metrat e parë dhe sipas këtij speolologu nuk do të kishte një emër më të mirë nëse nuk është ajo e “The Breath e Dragoit” dhe çfarë në nder të përbindësh shumë të kërkuar Merlinean “King Arthur. Një galeri çon në një gjarpëroj, gjysmë përmbytur në disa vende dhe pothuajse tërësisht në disa të tjera, ajo ofron mundësi të ndryshme e progresion. Në disa vende mund të anashkalosh zonën e përmbytur përgjatë nga lart, në shesh pushimi në shtresat shumë të fortë. Edhe në këtë shpellë të shquar është praniastralli shtresim të ciliti lejohet rrjedha e ujit dhe kushtëzuar Përkufizimi i morfologjisë së saj, duke e lënëpjesa e parë e gjarpëroj, të ecin së bashku një i kryer shënuar fort nga ujërat nëntokësore dukshme fiston. Në këtë shtrirje disa dritare eksplorimet e të cilëve janë ndërprerë në bazë të të ardhurve të mëdha ose në ngushta me “tunele shumë të lagësht”, që, atëherë, ribashkohet dega kryesore.Ndërsa në pjesën e parë të shpellës diferenca dhe lartësia është pozitiv, në fund të tubacionit çuditërisht ndryshimin shpatin dhe ujë Ajo ndjek një kurs pikërisht të kundërt me atëtë i seksionin e mëparshëm. Në fund të tubacionit, një hap njepak ‘pakëndshme na çon në një dhomë të bukur gjerë: “Dhomen e Cinque Terre.”Pesë, në fakt, janë rrugët që ndërpritetnë këtë pikë.
- Sgobb thotë për shpellën Shankoll hapet në një jastëk të butë dhe origjina e saj mund t’i atribuohet rënies dhe koha pasues vendosja e një zgavër para-ekzistuese. Kjo është P.38, qënë 20 metra para duket imët dhe të shkatërruar,në mënyrë që të kërkojnë ndarje të shumta .Kjo pjesë e parë e shpellës është bërë nga blloqet e shkëmbit çimentuar dyshimtë.Në pjesën e dytë, edhe bëhet e madhe.Ashtu si në të gjithë zonën, edhe këtu gëlqerorët përfshin nodules stralli të një ngjyre duke filluar nga zi nëtë kuq. Shpella Mema e ujit,sipas C. Fusilli, është një ringjallje e rëndësishme aktivizon ujrat e të cilit, ato kanë ushqyernë në të kaluarën ujësjellësi i fshatit aty pranë Lekdush. Zgavrën është e zhvilluar tërësisht dhe kjo është pjesërisht hollë kontakton midis formacionet gëlqerore të Kretak të Epërme dhe shtresave themelor selcifero. Morfologjisë mbizotëruese janë ato tipike terren i kryer, me seksione eliptike kryq dhe fiston në mure.Dega kryesore është zhvilluar për rreth 250 metra dhe përshkohet nga një lumë i cili ndonjëherë formonë ujëvara të vogla dhe të qartë pellgje. Pas rreth 60 metra nga hyrja, vijnë në degëzimin e parë (pika 1). Pas kthimit në galerinë kryesore,rreth 100 metra nga degët e një degë të mëtejshme i cili zhvillon përpjetë dhe pas 100 metra shumë e ulët, bëhet e pakalueshme.Në 160 metra nga hyrja, të reja dhe të rëndësishme është udhëkryq Shkuarja në S-SE(galeria vazhdon për 30 metra duke i dhënë fund me një kurth të thellë. Dega e lindjes në vend të kësaj rritet dhe pas rreth 80 metra të bëhet jopraktike për shkak të një lumë nga i cili ka origjinën shumë nga ujërat që ushqen rrymën e shpellës.Për Shpellat e tjera të zonës G. Savino shkruan:Përjashtuar disa, jo të gjithë eksploruar shpellat në Kurvelesh kanë karakteristika që meritojnë interes të veçantë.Zbuluar rastësisht shpella e Casarit është një rigjallërim fosile shumë të detajuar. Ajo, në fakt, paraqet liqene të bukura (aktive dhe fosile) interesante me ujërat nëntokësore gdhendur nga fiston, galeritë dhe rrugët, në tri nivele të ndryshme, ndjekje dhe ndërpritet në një labirint i tuneleve të ngushta, puset te gjitha është e përqendruar në rreth 200 metra zhvillimit.Shpella e Lekë Petes. Dy fjalë për “Risorgenza e Progonat “, hyrja në të cilën është me të vërtetëmbresëlënëse. Kjo është një portË I 15 metra e gjerë 15 të lartë e cila është pamje e kanionit që shkon përgjatë njëjtit fshat. Potenciali eksploruese i kësaj shpelle janë të shquar, duke pasur parasysh jarin e fortë e ajrit që është ndjerë këtu në bazën e rrëshqitjet e tokës që kanë ndërprerë hulumtimet tona.Shpellat e tjera, sa më shumë si 11, janë në thelb të puse të cilat janë hedhje unike nga thellësitë të ndryshme në mes të 20 dhe 60 metra, të mbyllura në fund nga toka e kuqe ose nga rrëshqitjet e tokës.Shumë nga këto shpella janë hulumtuar dhe zbuluar në pllajat e larta, në mes të 1100 dhe 1400 m s.l.m., ku karst është fosilë dhe fenomene karstike janë karakterizuar mbushje të mëdha. Duke gjykuar rreth kësaj bukurie mahnitëse te këtyre krijimeve shkëmbore që shtrihennë Kurvelshin jugor dhe që në vetvete formojnë monumente natyrore, a mund të ketë vend për të ndërtuar hidro?
