Plagët, që nuk i tregoi kurrë “Nderi i Kombit” Lefter Çipa
Nga Laureta Petoshati
Vjet në maj e kërkova se doja të shkruaja diçka mbi Trion Vlonjate. Por ai ndodhej në një dhomë të Spitalit Ushtarak, ku në kokë i qëndronte i biri, gazetari Aleksandër Çipa, i cili gjatë kohës që punonte zëvendësohej nga motra Parashqevia dhe bashkëshorti i saj Pano Hallko. Ai ishte me të vërtetë në buzë të va rrit, apo me një këmbë në varr, pasi tjetrën ia kishin prerë për arësye të komplikacioneve të diabetit. Unë që të shkruaja doja që të merrje leje prej tij. Sepse, ai kishte midis shumë plagëve dhe dy plagë të mëdha: Tjetërsimin apo qethjen e teksteve të këngëve që bënte dhe rra hjen sht azarake që i kishin bërë në hetuesi në kohën e di ktaturës. Ai për këto gjëra nuk fliste kurrë. Unë i mësova këto gjëra krejt rastësisht dhe pse e mbajta premtimin se nuk do të flisja.
Tjetërsimin e parë e mësova kur i bëra një intervistë që çuditërisht zgjati shumë dhe më duhej që ta vazhdoja të nesërmen ku e kisha lënë, po në mjediset e bibliotekës së Universitetit “Ismail Qemali”, ku ai shkonte dhe kalonte kohën duke lexuar e duke biseduar me mikun e tij Albert Habazaj, por aty priste edhe vëllanë e tij Aristidhin, pedagog letërsie aty, por edhe Pr. Bardhosh Gaçen. “Po pres vëllezërit,” thoshte Lefter Çipa, pasi të tillë e konsideronte profesor Bardhoshin, i cili i kishte dhënë Lefterit dhe një kopje të çelësave të shtëpisë së tij në hyrjen e qytetit Vlorë. Ndërsa po e pyesja dhe diktofonin e kisha të hapur, më bije zilja e celularit. Ishte im atë, që më tha të mos vonohesha se kishte ardhur një mikesha jonë familjare, Godiva Shyti dhe po më priste. I thashë se isha ende me Lefterin dhe do të isha për gjysmë ore në shtëpi. Dëgjoj në anën tjetër të telefonit zërin e nënës time që më thoshte ti bëja të fala Lefterit nga Hajdhica Mërkuri, një kushërirë e tij, shoqe me nënën time dhe meqë nuk ishim larg le të shkonim dhe në shtëpi ta pinim kafenë me ta e ta mbaroja atje intervistën. Ashtu bëmë. Por kur shkuam në shtëpi plasi muhabeti, jo vetëm me kushërirën e tij, por mbi të gjitha me Godivën, e cila ishte e bija e patriotit të madh Ibrahim Shyti, mikut të Petro Markos, për të cilin dhe për djemtë e tij, ai ka shkruar gjerë e gjatë në librin “Retë dhe Gurët-Intervistë me vetëveten”. Te shtëpia e tij në Skelë të Vlorës, Petro Marko shkroi traktin e parë kundër fashizmit. Por e bukura e atyre bisedave nisi kur Lefteri i tha se kur ishte i ri, vëllai i saj Luter Shyti, që në atë kohë punonte nëpunës në Portin e Skelës, i kishte shtypur në makinë ca vjersha. “Ti je Lefter Andrea Çipa?” e pyeti Godiva dhe ai pohoi me kokë. “Unë e kam letrën që le për Petron dhe ai pasi e lexoi ka lënë një shënim dhe ma ka lënë për ty, por ti nuk u duke më.” Lefteri u mallëngjye. Godiva i thoshte se mund të shkonte që ta merrte me biçikletë se nuk përtonte, por ne duke ditur moshën e saj, në atë kohë rreth 75 vjeç, i thamë që kur letra ka pritur mbi 40 vjet, ç’punë prish se pret dhe ca ditë. Gjithsesi ne u takuam prapë të nesërmen, sepse dhe intervista nuk mbaroi nga bisedat e nga drejtimi tjetër që mori dhe tavolina me raki e meze. Të nesërmen, pasi mbarova dhe ato pyetje që kishin mbetur, telefonova Godivën që të pinim kafetë të tre dhe të sillte letrën. Nuk kam për ta harruar kurrë dorën e Lefterit që dridhej kur mori atë zarf të zverdhur nga koha dhe hapi e lexoi çfarë kishte shkruar Petro Marko poshtë saj. Një fjali, vëtëm një fjali, si një shigjetë, që ia preu gëzimin: “Përdore në ndonjë vend tjetër!” Ishte fjala për këngën “Vlora jonë qytet i bukur”, që Lefteri kishte dorëzuar për Trion Vlonjate. Aty ishte origjinali me vargje tërësisht ndryshe nga ato që thuhen në këngën që ne njohim të muzikuar. Nga një tekst që u kushtohej të gjithë atyre djemve dhe vajzave të Vlorës, që kishin mall të ktheheshin në Vlorë pas studimeve jashtë e në Tiranë, apo dhe nga aksionet e shumta, ai ishte kthyer në tekst për partinë e kohës. Unë e lexova me zë dhe e incizova me diktofon. Por Lefteri nuk më la ta botoja. E kam botuar vjet këtë tekst:
“Vlora jonë qytet i bukur
rreth e qark o me ulli,
djem e vajza porsi flutur,
gjithmonë do kthehen tek ti.
Pritna ti moj Vlorë e dashur
Pritna ne,
Ëndërr natën, këngë ditën
Je për ne.
Me ullinj e portokalle,
Mbushur bregu me limonë,
Djem e vajza si sorkadhe,
I nxjerr gjiri i Vlorës sonë.
Pritna ti moj Vlorë e dashur
Pritna ne,
Ëndërr natën, këngë ditën
Je për ne.”
Ajo që përjetoi Lefter Çipa atë ditë ishte e dh imbshme. Te koha e asaj letre pat filluar ajo rënia e entuziazmit të tij, prerja e krahëve të ëndërrimeve dhe e dëshirës për tu shkolluar më tepër e për të qëndruar në Vlorë. Kishte ikur në Pilur dhe më shumë kishte shkruar poezi e tekste këngësh polifonike me thelb kombëtar e për dashurinë njerëzore. Donte ta linte frymëzimin e tij të virgjër, të pacënuar, ndaj shkoi prapë atje në vendlindjen me borë ku shihte vijën e bukur të qiellit që puthej me detin. Atë ditë që pa atë letër të zverdhur, tha vëtëm dy fjalë: “Që atëherë më plasi zemra… atëherë fillova të ktheja ndonjë gotë…” U ndamë me të, ndërsa unë e Godiva qëndruam dhe ca. E pashë teksa ikte me atë kostumin e errët në drejtim të qendrës duke menduar se do të kapte ndonjë autobuz për në Pilur. Mësova se ai kishte shkuar te shtëpia e profesor Bardhoshit dhe me atë letër në njërën dorë dhe më cigaren në dorën tjetër kishte dremitur, derisa kishte ndjerë erën e divanit që digjej nga cigarja që kishte rënë mbi të. “Nuk ishte as i pirë, diçka e ka tr onditur…”- thoshte Bardhoshi, që kur e gjeti në atë gjendje i thoshte: “na martë të keqen… divani e martë!”
Mbas intervistës me të, që e titullova sipas shprehjes së tij “Himara është shqiptarja e shqiptarisë”, as vetë nuk e di sesi e takoja gjithmonë rastësisht nëpër aktivitete, tek të cilat ai merrte rrugën që nga Piluri për në Vlorë. I kishte mbetur merak mosardhja për arsye shëndetësore në konferencën shkencore “Petro Marko –Personalitet i shquar i letërsisë bashkëkohore shqiptare” organizuar nga Universiteti “Ismail Qemali” i Vlorës, Fakulteti i Edukimit, Dega Gjuhë- Letërsi, me rastin e 95 vjetorit të lindjes së “Nderit të Kombit” Petro Marko. Gjithsesi, kishte lexuar gazetën “Ndryshe”, ku unë e kisha pasqyruar si reportazh. Ndaj mbas një aktiviteti tjetër, kërkoi që të uleshim unë, ai dhe Foto Bixhili e të pinim një kafe me Nënkryetarin e Shoqatës Kulturore Atdhetare “Ismail Qemali” z. Petrit Velaj, i quajtur “Mandela i Vlorës”, ngaqë kishte bërë mbi 30 vjet b urg. Lefteri i tha atij se kishte lexuar në gazetë për fjalën që kishte mbajtur në konferencën shkencore për Petron Markon, me të cilin Petrit Velaj ishte njohur që në Shkollën Tregtare si bashkëstudent e bashkëluftëtar pavarësisht bindjeve. E kam ndjekur me shumë kënaqësi bisedën mes Petrit Velaj dhe Lefter Çipës, kam parë kënaqësinë që ndjenin Foto Bixhili e Lefter Çipa kur Petrit Velaj kujtonte të nderuarin Pr. Ernest Koliqi, që Petro Markos i thoshte se “Ti Petro je Lamartini i dytë”. Por Lefter Çipa donte të dinte pjesën e to rturave që iu bënë Petro Markos në b urg më 1947. Dhe Petrit Velaj i tregonte më me hollësi ato që kishte kumtuar shkurtimisht në auditor, duke thënë se ishte dëshmitar që Petro Marko, që kishte luftuar për këtë popull e vend, ishte to rturuar b arbarisht dhe në qeli e kishin v arur në atë mënyrë që edhe Krishti s’ishte var ur ashtu, por me krahët poshtë dhe këmbët lart dhe kur e to rturonin, apo e rri hnin me një ka mzhik me dhëmbëza nuk nxirrte asnjë fjalë, veçse pyetjen : “Çfarë kam bërë!” Gjatë kohës që Petrit Velaj tregonte, Lefteri pyeste, ndërhynte, nganjëherë thoshte: “Do ta kenë go ditur këtu, se këtu dhëmb shumë…” Mua më ngelën në mendje këto ndërhyrje të tij, lotët që derdhte heshturazi. Nuk e dija, apo më mirë nuk e kuptoja, pse ishte kaq i ndjeshëm Lefteri. Fjalët e Petrit Velaj si shprehje e popullit: “Dëgjo o njeri me mënd/ provoje në trupin tënd/ siç të dhëmb /ashtu më dhëmb”, më ngelën më mendje. Fillova të dyshoj se ai kishte bërë he tuesi të rëndë, por nuk kisha prova. Ndjeja diçka, që ai nuk e thoshte. Ai kishte pl agë që nuk donte ti prekte. Lëndohej prej tyre. Rilexova diçka nga intervista që i kisha bërë kur e pyeta pse u kthye në Pilur dhe la Vlorën dhe më ngeli në mendje ky fragment: “U ktheva dhe një nga mirësitë e mirësive që më ka bërë një engjëll, që fluturon akoma mbi supet e mia, më çoi në origjinën time dhe më martoi me të pamartuarën polifoni.” E kuptova që e kishte për Petro Markon, por prapë ndjeja që ai kishte brenda një vu ajtje, që e mbyllte fort që të mos dilte në sipërfaqe. Respekti im për Lefter Çipën, kishte ekzistuar pa e takuar e njohur nga vargjet e tij të jashtëzakonshme “Lule Naim Shqipëria”, apo “Kemi derdhur gj ak me okë”, por njohja me të më bëri ta ndjeja si një njeri të familjes. I kam shkruar dhe një poezi “Shkëmbi prej diamanti” dhe ia kam botuar vite të shkuara. Madje më kishte premtuar se do të vinte dita e rrëfimit. Por nuk u rrëfye. I kam thënë një ditë të birit, gazetarit Aleksandër Çipa, se unë e di që babai yt ka vu ajtur dhe ka pl agë që nuk i thotë. “Ato p lagë e kanë sjellë tim At në këtë pikë. Ka bërë gjashtë muaj he tuesi nën presion e to rtura mbas arr atisjes së Vasil Malos dhe familjes së tij me anije. E to rturuan me pretekstin se gjoja nga që bënte vjersha u kishte bërë një të tillë dhe atyre për largimin nga Shqipëria. Në fakt kjo ishte një gënjeshtër, por dhe një presion i drejtpërdrejtë për Lefter Çipën që ti largohej shoqërisë me Petro Markon. Babai zotëron dokumentet origjinale të het uesisë. Por ka vu ajtur shumë dhe nuk dëshiron që të flasë për këtë fakt.” Por unë e hodha në status dhe Lefter Çipa i vetëdijshëm që unë e kisha kuptuar që në bisedën me Petrit Velaj, me anë të dhëndrit, publicistit Pano Hallko më kthen këtë përgjigje: “E mirënjohur Laureta! Gjithë sa lexova në Statusin tënd, është e vërtetë. Të falënderoj si një burrëreshë, e jo si një burrë. Edhe pse je gazetare e mirënjohur e Vlorës. Nëse syri im do të të diktojë nga larg, të jesh e sigurtë, po qe se do mbaja feste, do të të hiqja festen. Përndryshe, do të të flisja me zërin e fortë: Polifon. Të përgëzoj, me nderime e respekte, Lefter Çipa.” Unë u pë rlota. Si u p ërlota tani për ikjen e tij në këtë situatë të rëndë pamdemije.
Tashmë, Lefteri mbylli sytë për të shkuar në përmasën tjetër e për tu bashkuar me engjëjt. Mua më kanë mbetur në mendje vargjet : “O shokë vdeksha nga kënga/ në një ditë prilli a maji/ kur ja thotë bukur thëllëza/ në këngë të kthehet vaji/ vdeksha edhe prapë u ngrefsha/ bilbilat në këngë i gjeça!”
Ai donte ikjen në prill se në prill u kryqëzua dhe u ringjall Krishti, apo majin kur lindi Naimi. Pra, nuk ka asgjë me vdekjen, por me lindjen, rilindjen dhe pavdekësinë. Por ai iku në shkurt, si fara që mbillet në këtë muaj për tu çelur më e fortë dhe më e shëndoshë në prill dhe në maj kur lulëzon gjithçka. Më kujtohet prapë intervista e bërë më tetor 2006, ku po shkëpus diçka ˸ “Cili është amaneti për miqtë e tu?
Për Bardhosh Gaçen që është vëllai im i vogël, prandaj i kam unë çelësat e shtëpisë se jam vëllai i madh, i lë amanetin : çoje këngën tek i vde kuri dhe mos thuaj kush e ngjalli të vd ekurin!”
Ai këndoi “Lule Naim Shqipëria,” dhe e ndjeu se dhe vetë një ditë do ti këndohet ashtu: “Lule Lefter shqiptaria!”
Sot iku në amshim princi i polifonisë së bregut, realizuesi i perlave të polifonisë labe, për të lënë pas shpirtin e tij në këngët e pavdekshme. Mori me vete dhi mbjet dhe ne na la këngët. Ajo do ta ngjallë atë prapë midis nesh.
