Marko Boçari lindi në Sul të Janinës më 1790, në një familje të dëgjuar që kishin dalë shumë burra trima si: Kiço Boçari, Kosta, Dhimitri, Jorgji dhe kapedani i madh i Kryengritjes të 1821, Noti Boçari, i cili ka lindur në Sul në vitin 1759.
Ai është ministri i parë i Mbrojtjes i shtetit grek, dhe vdiq më 1841.
Ndiqni video per te mesuar me shume dhe lexoni materialin me poshte:
Kiço BOÇARI
Babai i Markos, Kiço Gj. Boçari u martua tre herë. Nga këto tre martesa kishte 18 fëmijë, pesë prej tyre i vdiqën të vegjël. Nga martesa e parë me Krisulla Papazoti Jotin, kishte Janin, Lenën, Marinë, Anastasinë dhe Markon.
Kiço Gj. Boçari u vra më 1813 në Artë nga Gjoko Bakola.1 Në vitet e kryengritjes së 1821, Marko Boçari i dha duart dhe u përqafua për të mirën e përbashkët me Gjoko Bakolën duke i falur gjakun e babait.
Katerina Boçari, vajza e Markos
Sipas të dhënave banorët e parë që u ngulën në Sul ishin ushtarët e Gardës të Gjergj Kastriot Skënderbeut. Mbas vdekjes së Gjergj Kastriot Skënderbeut, rreth 200 luftëtarë shqiptarë me familjet e tyre, si fisi Boçari, Xhavellasit, Llalla, Dangëllinjët, Dragovët e të tjerë formuan fshatin e Sulit afër qytetit të Janinës dhe luftonin kundër turqve për lirinë e tyre. Që një pjesë e popullsisë së suliotëve janë çamë këtë na e deklaron anglezi V.M. Lik “Suljotët janë një farë e Çamërisë, njëra prej katër degëve të Shqipërisë”.2
Ndërsa studiuesi Ciapolini thotë: “Suljotët nuk dinin fare greqisht, gjuha që ata përdornin është, shqipja e dialektit të Çamërisë”.3
Një pjesë e popullatës së Sulit pasi u shtyp nga Ali Pashë Tepelenës u dërgua për dënim në ishullin e Korfuzit dhe ishujt e tjerë për rreth tij.
Sulioti Marko Boçari nuk ishte vetëm një nga heronjtë shqiptarë më të rëndësishëm të Kryengritjes të 1821, i njohur për aftësitë ushtarake dhe guximin e tij, por edhe për dëshirën e madhe për shkrimin dhe edukimin.
Noti Boçari
Markoja bashkë me dy shqiptarët e tjerë Odise Andruçon dhe Gjergji Llalla-Karaiskaqin u edukuan në oborrin e Ali Pashë Tepelenës në artin ushtarak, politik dhe të zgjuarsisë.
Ëndërra e Markos ishte që të edukonte suliotët shqiptarë që të dilnin nga gjendja e luftëtarit të pamësuar që luftonte pa ndërprerë, pa një të ardhme, të jetojë paqësisht në një shoqëri të lirë e të drejtë. Markoja, ndërkohë shqetësohej se mosedukimi mësimor çon në humbjen e disa tipareve të njohura cilësore që e bënin arvanitasin suliot një figurë popullore të veçantë, që edhe brenda mosarsimimit, varfërisë dhe kushteve më të vështira të jetesës, ngjallte adhurim.
“Dua të arsimohesh”, i shkruante në letër, djalit të tij Dhimitrit, që gjendej në Ankona të Italisë, “por veç kësaj dua të brumosesh me traditat suliote, të mbetesh përherë suliot siç ka mbetur tata i yt.”4
Në atë periudhë të ndryshimeve të shënuara në Ballkan dhe në Europë, dukej qartë se virtyti liridashës dhe shpata arvanitase nuk ishin të mjaftueshme që të arrihej një jetë më e mirë, një shoqëri më e bukur. Nevojitej edukimi dhe arsimi i popullit dhe kjo nevojë kishte krijuar ankth tek arvanitasit, të cilët pas kryengritjes të 1821 parapëlqenin të shisnin çdo lloj pasurie, me qëllim që të fëmijët e tyre të studionin.
Dhe sigurisht, në atë periudhë kur thoshim “shkrim e këndim” kuptonim “gjuhën greke”, e cila flitej kryesisht në qytetet e Greqisë së sotme.
Por është fakt, arvanitasit përbuznin mënyrën e jetesës të shoqërive të tjera, plogështinë, pabesinë, fjalët e shumta, frymën e nënshtrimit, pafytyrësinë. Shqiptarët e dëshironin edukimin arsimor, por pa rrezikun e tjetërsimit dhe bjerrjes së vlerave tradicionale vetjake e të bashkësisë. Kësaj ia ka frikën dhe këtë i theksonte birit të vet Marko Boçari.
Kur gjendej i internuar në Korfuz, Markoja mësoi greqishten dhe bëri të famshmin “Fjalorin dygjuhësh i greqishtes dhe shqipes së thjeshtë”(Λεξικον τις Ρομαικης και Αρβανιτικης απλησ), 1809, të cilin e shkroi Markoja vetë me ndihmën e babait të tij Kiço Boçari (1754-1813), xhaxhait Noti Boçari (1759-1841) dhe vjehrrit të tij Kristaq Kallogjeri nga Preveza.5
Përfundimi i këtij fjalori ishte i nxitjes së konsullit francez Pukëvili, siç pretendonte francezi vet, përpjekje të mësojnë suliotët arvanitas greqisht dhe të merren vesh me grekët.
Sido që të jetë puna, fakt është se kemi të bëjmë me një hero që ka shqetësime kulturore që krijoi një vepër gjuhësore dhe kulturore, si rrjedhim me të drejtë Marko Boçarimundë të quhet si realizuesi i fjalorit të thjeshtë të parë greko-shqip.
Fjalori i Marko Boçarit lindi si pasojë dhe e ngjarjeve që po kalonte Greqia, ku mbas dorëzimit të armëve arvanitasit duhet t’i përshtateshin jetës civile shoqërore, që për ta ishte e vështirë.
Fjalori ka rëndësi të veçantë, se shpreh shumë elementë të gjuhës shqipe në dialektin e çamërishtes, ky fjalor shërbeu edhe si mjet politik për të afruar shqiptarët me grekët.
Një tjetër detyrim i lindjes së fjalorit greko-shqip ishte se, tregtia në zona të gjera të Ballkanit bëhej në gjuhën greke. Kështu që lindi nevoja e një fjalori dy gjuhësh, me qëllim që arvanitasit, pra shqiptarët, në një farë mënyre ishin të detyruar të mësonin greqisht që po fitonte terren si gjuhë e tregtisë në Ballkan.
Kështu gjuha shqipe ngeli një gjuhë e pastër kombëtare, që flitej vetëm nga populli i saj duke ruajtur vjetërsinë dhe pastërtinë gjuhësore, por që nuk u zhvillua në shkrim apo të futeshin fjalë të reja që i përshtateshin zhvillimit shoqëror të kohës apo të njihej nga të huajt e shumtë që vizitonin Ballkanin në atë kohë të pushtimit osmano-turk. Marko Boçari me një vullnet dhe guxim, në moshën 19 vjeçare na solli fjalorin e parë greko-shqip me titull origjinal “Λεξικον τις Ρομαικης και Αρβανιτικης απλησ” (Fjalori dy gjuhësh greqisht dhe shqipes së thjeshtë). Fjalori dy gjuhësh përbëhej nga 111 faqe, 1494 fjalë shqipe, dhe 1701 fjalë greke. Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në muzeun Kombëtar të Parisit me kodin Supplement Grec 251 numri 244 të faqes dhe u dhurua në maj të vitit 1819 nga konsulli Pukëvili.6
Konsulli i Përgjithshëm francez në Janinë, Pukëvili duke studiuar fjalorin e Marko Boçarit, hartoi një fjalor të vogël frëngjisht-shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në muzeun Kombëtar të Parisit.7
Përpara betejës së madhe në Mesollogji, Markoja mendoi të dërgonte familjen e tij në Ankona të Italisë. Të gjithë suliotët me lot në sy u ndanë me gratë e tyre pa folur, Markoja në ato çaste prekëse i tha gruas: “Në orën e lirisë dua të jemi bashkë, por në orën e betejës dua të jem vetëm”. U ndanë me lot në sy, ishte takimi i fundit.8
Markoja ishte komandant i ushtrisë së Greqisë Perëndimore. Kur Qeveria i dërgoi diplomën e komandantit të Përgjithshëm, lindën smira e kapedanëve të tjerë. Por Markoja kësaj zilije i përgjigjej me fisnikëri dhe tolerancë duke u thënë: “Kush është i zoti, merr nesër diplomë në betejë.”
Marko Boçari
Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundër ushtrisë së Mustafa Bushatit, shqiptarit, Pasha i Shkodrës.9
Vdekja Marko Boçarit u bë e njohur në të gjithë Europën. Ai i kishte shkruajtur një letër Bajronit, kur ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez Lordi Bajron erdhi, kur Marko Boçari kishte vdekur dhe mbajti një fjalim mbi varrin e tij i veshur me kostumin e njohur kombëtar shqiptar. Marko Boçari vdiq, por figura e tij u bë legjendë.
Më 1832, Mamuri (i njohur nga vrasja e Odisesë dhe pjesëmarrja e tij drejtpërdrejtë në të) dhe Papakosta në emër të qeveritarëve, bllokuan shtëpinë e Noti Gj. Boçarit në Amfisë dhe i vunë zjarrin. Të gjitha shkresat që për shekuj me radhë ruheshin në sëndukun arvanitas u dogjën.10
Kështu u zhduk një arkiv i madh historik, i cili vërtetonte se arvanitasit, suliotët ishin bijë të Shqipërisë. Qeveritarët grekë të asaj kohe kujtuan se do të zhduknin të vërtetën shqiptare të Boçarëve.
Shumë historianë grekë e deklarojnë Marko Boçarin dhe shumë heronj të tjerë shqiptar të Kryengritjes të 1821, si grekë dhe jo shqiptar, duke pasur parasysh që Marko dhe të tjerë heronj të 1821, i përkisnin fesë ortodokse.
Që Marko Boçari ishte shqiptar dhe bir shqiptari, këtë na e deklaron në vitin 1994, nipi i tij me të njëjtin emër Marko Boçari, profesor në Universitetin e Kuinslendit në Australi. Kur reagonte ashpër ndaj deklaratës së një deputeti grek që mohonte ndihmesën shqiptare në kryengritjen e 1821 dhe, origjinën shqiptare të Marko Boçari.
“Komentet e mia të mëposhtme kanë të bëjnë me një letër të publikuar të një ministri grek, që ka deklaruar se nuk paska shqiptarë në Greqi. Duket qartë se ministri ose nuk ka dijeni çfarë ndodh aktualisht në vendin e tij, ose ka vendosur të injorojë faktet. Është fakt se në Greqi ka më shumë se një milion shqiptarë ortodoksë. Prindërit e mi nuk kanë folur kurrë greqisht me mua, por vetëm shqip, se ata ishin krenarë për origjinën e tyre dhe fisin e tyre shqiptar.”11
Populli shqiptar i ngriti këngë trimit nga Sulit i Çamërisë Marko Boçarit për trimëritë që tregoi kundra osmanëve turq.
Moj kalaja në Janinë
mos qaj për vezir Alinë
për pallën që drithmën mori
Rumelia vetë Stambolli.
Se doli Marko Boçari
trimi qe s’e qaste varri
që sulej si vetëtimë
në Kapnesh, mbi osmallinjtë.
Jepi Marko kapedani
se nuk do të dali xhani
pa t’u thye jatagani
shqiponjë e këtij vatani.
Çamëria kur dëgjoi
se u vra Marko fajkoi
ra në zi e ra në goj
kënga i mbeti në gojë.
Sheshi u mbush me dafina
kur në sup dymbëdhjet’ trima
mbanin Sulin, ngrinin malin
kapedan Marko Boçarin.
Janë të njohura vargjet shqiptare të shkruajtura në shekullin XIX:
Kjo gjuha arbërishte
është gjuhë trimërie
e fliti Admiral Miauli
Boçari dhe gjithë Suli
Ndërsa poeti ynë Naim Frashëri do të shkruante për shqiptarët heronj të revolucionit grek të 1821.
E kush e bëri Morenë, (Greqinë)
Gjith shqiptarë qenë,
S’ishin shqiptar Marko Suli? ( Marko Boçari )
Xhavela e Miauli?
Shqiptar, bir shqiptari,
Me armët e Shqipnis.
I u hodhën themeli Greqis.
Bibliografi:
Kalendari i vitit 1984, “ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟY 1821”, Athinë, 1984, “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë”.
Kalendari i vitit 1990, “Αφιερομα στα 200 χρονια απο τη ζεννηση του ΜΑΡΚΟΥ ΜΠΟΤΣΑΡΗ (1790-1990)”, Athinë, 1990, “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë”.
Gazeta, “GAZETA SHQIPTARE“, 3 tetor 2001.
Revista, “EKSKLUZIVE”, Prishtinë, maj 2001.
Revista, “ESKLUZIVE”, Prishtinë, shkurt 2002.
ΜΑΡΚΟΥ ΜΠΟΤΣΑΡΗ, “Λεξικον της Ρωμαικης και Αρβανιτικης απλης”, Athinë, 1993, fq. 40, përgatiti për botim, ΤΙΤΟΣ ΓΙΟΧΑΛΑΣ
ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ Π. ΚΟΛΛΑ, “ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ”, ΑΘΗΝΑ, 1996.
Niko Gjini, “FJALOR GREQISHT-SHQIP”, Janinë, 1993
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΕΩΡ. ΠΑΠΑΦΙΛΙ, Fjalori “GREQISHT-SHQIP”, Athinë.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΕΩΡ. ΠΑΠΑΦΙΛΙ, Fjalori “SHQIP-GREQISHT”, Athinë.
——————————————————————
1 Kalendari i vitit 1990, “Αφιερομα στα 200 χρονια απο τη ζεννηση του ΜΑΡΚΟΥ ΜΠΟΤΣΑΡΗ
(1790-1990)”, Athinë, 1990, “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë”.
2 Jonuz Kuçuku, “GAZETA SHQIPTARE“, 3 tetor 2001, fq. 12.
3 Po aty.
4 Arben Llalla, “ESKLUZIVE”, Prishtinë, shkurt 2002, fq. 70.
5 ΜΑΡΚΟΥ ΜΠΟΤΣΑΡΗ, “Λεξικον της Ρωμαικης και Αρβανιτικης απλης”, Athinë, 1993, fq. 40, përgatiti për botim, ΤΙΤΟΣ ΓΙΟΧΑΛΑΣ.
6 Po aty fq. 38.
7 Arben Llalla, “EKSKLUZIVE”, Prishtinë, shkurt 2002, fq. 72.
8 Po aty.
9 Po aty.
10 ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ Π. ΚΟΛΛΑ, “ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ”, ΑΘΗΝΑ, 1996, fq. 360.
11 Ilir Tirana, “EKSKLUZIVE”, Prishtinë, maj 2001, fq. 71.
