Territori i Shqiperise, si pasoje i pozicionit te favorshem ne pellgun e Mesdheut, i cili njihet si nje prej djepeve me te rendesishme te civilizimit boteror ruan ne brendesi te tij nje numer te konsiderueshem te pikave arkeologjike te cilat jane deshmi e ketij qyteterimi.
Sipas Tukididit, qyteti u themelua nga Korkyras dhe Korintas, të cilët e quajtën qytetin Epidamn. Ai që e themeloi (oikisti) ishte Phalius, një Bakiad, i biri i Eratoklidit nga Korinti dhe pasardhës i Herkulit. Monedhat e para të Epidamnit në gjysmën e parë të shekullit V para Kr., qenë me simbole korintike, me Athinën dhe Pegasin dhe një epsilon arkaik. Sipas Apianit, një mbret jo-Grek, i cili jetonte në këtë vend përpara se grekët të vinin, me emrin Epidamn, ndërtoi qytetin e parë, të cilit i vuri emrin e tij. Dyrrahu, djali i vajzës së tij Melisa dhe thuhet edhe i Poseidonit, ndërtoi një port në qytet dhe e quajti Dyrrah. Gjatë viteve 435-404 Para Kr., Epidamni u përfshi në Luftën e Peloponezit, kur popullsia (demos-i) përzuri nga qyteti njerëzit me influencë (dynatoi) që nga ana tjetër u ndihmuan nga ilirët vendas dhe sulmuan përsëri qytetin. Kjo luftë ndryshoi marrëdhëniet politike dhe ekonomike të qytetit, gjë e cila është dokomentuar nga gjetjet arkeologjike. Gjatë shekullit të III para Kr., marrëdhëniet e qytetit me Ilirët u zhvilluan më tej, ndërkohë që emrat Ilirë zinin rreth 30 % të emrave të gjetur në varrezat antike, gjatë gërmimeve arkeologjike brenda dhe rreth qytetit.
E ndodhur në bashkimin e lumenjve Osum dhe degës së tij Velabisht, ky fortifikim ka një rëndësi të dyfishtë. Nga njëra anë fortifikimi mbyll plotësisht grykën e Osumit, duke pasur përballë kalanë e Beratit, nga ana tjetër kontrollon mirë dhe nga afër shtegun tjetër që është grykëderdhja e Velabishtit. Nga ana veriore kalaja është e mbrojtur nga shkëmbi natyral, kurse në anët e tjera dhe më ekzaktësisht në atë lindore, jugore dhe pjesërisht perëndimore është e rrethuar me mure, të cilat mund të ndiqen pothuaj në të gjithë gjatësinë e tyre.
Duke u nisur nga teknika e ndërtimit si dhe qeramika, ky mur rrethues i takon shekujve 4-3 para Kr. Ekzistojnë të dhëna për praninë e mbetjeve arkeologjike të një periudhe më të hershme të cilat datojnë në Bronzin e Vonë dhe në atë të Hekurit në zonat përreth fortifikimit të Goricës, që mund të tregojë se ky vendbanim mund të jetë më i hershëm se shekulli 3-të para Kr. Ndërprerja e jetës në Kalanë e Goricës, lidhet me pushtimin romak, pas shekullit të 2-të para Kr.
Kodrina që mban emrin e Gradishtës së Peshtanit ndodhet pranë fshatit Peshtan. Vendbanimi ka qenë shtrirë kryesisht në rrafshin e gjerë të kodrës, me një sipërfaqe rreth 2 ha dhe në disa tarraca të ngushta në faqet lindore, jugore dhe perëndimore të saj. Këto anë të kodrës janë relativisht të buta dhe me lartësi të vogël, vetëm faqja veriore, që është më e ngushta, përbën një mbrojtje natyrale për pjerrësinë e saj. Kjo linjë muri ishte e ndërtuar me blloqe katërkëndëshe prej guri ranor tek i cili mund të vërejmë teknikën e ndërtimit të mureve të periudhës ilire.
Arkeologët, bazuar në teknikën e ndërtimit dhe të gjetjeve sipërfaqësore e datojnë këtë qytezë në shekullin e 4-rt para Kr. Kësaj periudhe i përkasin hedhje të shumta fragmentesh qeramike në faqen jugore të kodrës që ndoshta lidhen me ekzistencën një punishteje qeramike.
Kalaja e Mbjeshovës ndodhet pranë fshatit Mbjeshovë, në skajin verior të malit Shpiragut. Sipërfaqja e rrethuar e Kalasë së Mbjeshovës arrin në 1, 5 – 2 ha. Muri rrethues, ruhet në një gjendje të mirë dhe në të gjithë gjatësinë duke ndjekur konturet e majës së kodrës.
Fortifikimi është i dyfishtë i formuar nga një mur i brendshëm përforcues duke shërbyer në të njëjtën kohë si shkallë dhe si vend vrojtimi për ushtarët. Në anën lindore ndodhen 3 kulla dhe një hyrje. Duke u mbështetur në kostruksionet e murit rrethues, të kullave dhe hyrjeve tipike të periudhës së vonë antike, kalaja daton në shekujt 4-5 mbas Kr. Kjo kala konsiderohet si një nga qendrat arkeologjike më të ruajtura të rajonit.Kalaja e Vokopolës
Kalaja e Vokopolës e cila njihet si Kalaja e Ali Pashë Tepelenës, ndodhet në një kodër në veri-perëndim të fshatit Vokopolë pranë qytetit të Beratit. Ky fortifikim ndodhet mbi një kodër 765 m mbi nivelin e detit. Përmasat e kalasë dhe teknikat e ndërtimit tregojnë se kalaja mund të ketë shërbyer si garnizon ushtarak.Bazilika Paleokristiane e Shën Mëhillit në Arapajt
Në kodrën e Shën Mëhillit, 6 km larg qytetit të Durrësit, në sondazhin e kryer në vitin 1974 u zbuluan rrënojat e një kishe të hershme kristiane. Kjo kishë, e njohur si kisha e Shën Mëhillit paraqet një bazilikë trenefëshe, me tre apsida, tre nefe, me atrium në anën perëndimore dhe një ambient ndihmës në anën jugore të naosit.
Mozaiku me sipërfaqe 54 m², ruhet në gjendje të mirë me përjashtim të një pjese të vogël në skajin jugor e cila ka pësuar shëmbje. southern part. Një material të rëndësishëm përbën edhe skulptura arkitektonike, që daton në shekujt 5-6 pasKr. Materiali numizmatik që është gjetur në bazilikë është mjaft i pasur dhe daton nga shekulli 5të pas Kr., deri në shekujt 13-14 pas Kr., duke treguar një vijimësi të përdorimit të bazilikës për rreth 10 shekuj.
Forumi Bizantin
Eshte nje kompleks i gjere ndertimesh qe i perket shek V – VI A.D. Ai eshte i zbukyuruar me kolona mermeri dhe ne qender gjendet nje pus. Termat I perkasin shek II.A.D. jane zbuluar ne vendin ku sot gjendet teatri “ Aleksander Moisiu”.Mozaiku “ Bukuroshja e Durresit” – u zbulua ne vitin 1616. Ky mozaik i perket shek IV B.C . eshte eshte nje prej me te bukurve ne Shqiperi i punuar me gure zalli.. Tashme ai ndodhet i ekspozuar ne muzeun Historik kombetar.
Kalaja e Durresit
Eshte fortifikuar gjate shek V- VI ne ne periudhen e Perandorit Anastas . Gjatesia e mureve ishte 3,5 km . Sot rruhen 500 metra nga muri i kalase
Nikaia (Klos)
Qyteti antik i Klosit (Nikaia) ndodhet 1 km larg Byllis-it. Ky qytet rrethohet nga një mur të gjatë rreth 1850m, duke mbuluar një sipërfaqe prej rreth 18 ha. Muri përfaqëson një nga fortifikimet e hershme të gjysmës së dytë të shek të V para Kr. në Shqipëri, me një gjerësi prej 3-3.5m me blloqe gurësh poligonalë dhe trapezoidalë. Fortifikimi ka një hyrje të vetme dhe tre kulla mbrojtëse. Disa nga monumentet kryesore janë teatri i vogël, shëtitorja (Stoa) dhe gjurmët e stadiumit. Teatri ka patur një kapacitet prej rreth 800-1000 spektatorë ku ruhen 14 mbishkrime për dhënie qytetarie, dhe daton në shekullin e III para Kr. Shëtitorja ishte e gjatë rreth 40 m dhe e gjerë rreth 10 m. Jeta në Nikaia mbaron në 167 para Kr. kur ushtria e Paulus Aemilius pushtoi Epirin dhe një pjesë të Ilirisë së Jugut.
Ndodhet ne luginen e Drinos ne rrethin e Gjirokastres afer fshatit me te njejtim emer. Ketu ka qene nje qytet i periudhes romake i quajtur Adrianapoli , shek II A.D. Theatri ne fjale eshte zbuluar ne vitin 1984. Ai ka nje kapacitet prej 4.000 vendesh me 27 shkalle Dimal
Ekspedita e parë arkeologjike filloi në 1963 dhe prej atij viti një stoa 30 metra e gjatë ka dalë në dritë. Monumenti tregon një ngjashmëri të madhe me stoan e Apollonisë duke treguar për lidhjet e forta ndërmjet dy qyteteve. Në shumë tjegulla janë gjetur mbishkrime me emrin DIMALITAN, duke treguar qarte se punishtet ishin pronë e qytetit.
Shkrimtari antik Polibi, thekson se lufta e dytë Iliro-Romake ndodhi gjatë viteteve 219-218 para Kr., kohë në të cilën Dimali ishte fortifikuar. Historiani Romak Tit Livi, përmend Dimalin sërisht në ngjarjet e e vitit 205 para Kr., kohë në të cilën qyteti drejtohej nga Romakët. Shumë mbishkrime të gjetura gjatë gërmimeve hedhin dritë mbi organizimin politik të qytetit antik.
Gurëzeza
I vendosur afër qytezës së Cakranit, vendbanimi i Gurëzezës, dominon pamjen mbi lumin e Vjosës dhe vështrimi shtrihet deri në Gadishullin e Karaburunit dhe ishullin e Sazanit në gjirin e Vlorës. Muret e ruajtura mirë mbulojnë një sipërfaqe prej 15 ha, ndërkohë që emri antik i qytetit të lashtë ende mbetet për tu gjetur. Tre pjesë të ndryshme të rrënojave janë të lidhura me sitin dhe datojnë: duke filluar me fazën protourbane duke vazhduar me periudhën urbane dhe duke përfunduar më periudhën e vonë antike. Shumë thesare monedhash janë gjetur pranë këtij vendbanimi, njëra me rreth 2000 monedha bronzi nga Apollonia dhe Epiri. 200 monedha argjendi, 40 prej tyre i përkasin mbretit Monun, madje disa arkeologë mendojnë se qyteti mund të ketë qënë rezidenca e tij.
Mbetjet e kështjellës në formë trekëndore ka dalë në dritë pas monumentit të Pavarësisë në Vlorë, i cili i përket qytetit të vjetër të Aulonës. Kështjella duket se është ndërtuar në shek IV pas Kr., për të përballuar dyndjet gotike, ndërkohë që gjetje të tjera tregojnë datën më të hershme të banimit ndërmjet shekujve V-IV para Kr. Gjetja më e njohur e kësaj periudhe është një skulpturë e quajtur “Vajza e Vlorës”, e cila tregon një vajzë të veshur me një fustan Ilir. Burimet historike e përmendin Aulonën në shek. II pas Kr., që mesa duket është e lidhur me masat që do të ndërmerreshin në lidhje me fuqizimin e rrugëve të komunikit në pjesën e Ballkanit perëndimor. Në intenerare të ndryshme Aulona është përmendur si një nga vendet kryesore lidhëse të Dyrrachiumit (Durrësi) me Butrintin në jug.
Pas pushtimit gotik në shekullin e V-të pas Kr., një faltore u ndërtua brenda kështjellës, ndërkohë që gjatë regjimit të perandorit Justinian kështjella u fortifikua me urdhër të tij. Gjatë shekullit të VI-të pas Kr., qyteti u dëmtua shumë nga dyndjet sllave dhe si rredhojë shumë qytetarë u larguan për në ishullin e Sazanit, në gjirin e Vlorës, ku gjurmë të asaj periudhe e dëshmojnë këtë lëvizje. Emri i Aulonës rishfaqet në vitet 1082 dhe 1205 në dokumenta bizantine për rëndësia e saj vjen në rënie ndërkohë që qendra të tjera pranë saj forcohen.Treport
Gërmime pranë kepit të Treportit kanë gjetur gjurmë që datojnë që nga shekulli VII para Kr. Përgjatë shekujve vendbanimi u zgjerua dhe muri i ri u ndërtua rreth shek IV para Kr. Shekujt IV-II para Kr., janë periudha kur qyteti pati një zhvillim të mëtejshëm ekonomik ndërkohë që ka spekulime rreth emrit të tij me të dhëna që çojnë drejt emrit antik Daulia. Nga ana tjetër është ende e panjohur pse qyteti është braktisur pas shekullit II para Kr., por kjo mund të jetë e lidhur me luftrat Iliro-Romake, si dhe me paqen relative që u vendos.Onchesmos (Saranda)
Emri i qytetit antik vjen nga trojani Anchises, lidhja e të cilit me perëndeshën Afërditë solli në jetë një djalë me emrin Enea. Enea së bashku me të atin dhe djalin e tij Ascanius pasi u larguan nga Troja e shkatërruar udhëtuan nëpër Mesdhe. Donisi i Halikarnasit e quan Onchesm-in gjirin e Anchises, ndërkohë që historiani bizantin Prokopi përmend faktin se Anchises vdiq në Onchesmos.
Në periudhën e vonë republikane dhe perandorake të hershme, qyteti përmendet përsëri në lidhje me lundrimin dhe gjirin. Rreth shekullit të VI pas Kr., qyteti ndryshon emër në “40 Shenjtorët”, por është e paqartë se në çfarë rrethanash ka ndodhur ky ndryshim. Kjo mund të jetë e lidhur me ndërtimin e një bazilike të madhe mbi një kodër pranë qytetit modern të Sarandës. Monumente të ndryshme dhe gjetje arkeologjike nga qyteti janë zbuluar gjatë shumë viteve kërkimi si: sinagoga/bazilika, një pjesë e një harku perandorak romak, një shtëpi e antikitetit të vonë, një ndërtesë apsidale, një Odeon, një varrezë dhe një ndërtesë me mozaik të përsosur i ashtuquajtur “Dyshemeja e Delfinit”.Vendbanimi i fortifikuar i Gradishtës së Belshit
Vendbanimi i Gradishtës së Belshit ndodhet pranë fshatit Belsh, në perëndim të lumit Devoll. Gërmimet e para në këtë vendbanim filluan në vitin 1969. Fazat kryesore të identifikuara në vendbanim përfshijnë periudhën e Bronzit të Vonë, për të vazhduar me periudhën e Hekurit (periudha proto-urbane Ilire), deri në periudhën Antike të Vonë, duke përfshirë dhe rifortifikimin e vendbanimit. Në nekropolin e qytetit janë gjetur varre të shekujve 4-1 para Kr. dhe 4-6 mbas Kr.
Stacioni rrugor Ad Quintium ndodhet përgjatë rrugës Egnatia, pranë qytetit të sotëm të Elbasanit. Rrënojat e këtij stacioni janë evidentuar në fshatin Bradashesh pranë qytetit, që ndodhet në kilometrin e shtatë të rrugës automobilistike Elbasan-Peqin, në vendin e njohur në popull me emrin “Kalaja”. Bazuar në gjetjet e ndryshme dhe teknikën e ndërtimit, kjo qendër daton në shekujt 2-4 mbas Kr.Fortesa e Përsqopit
Fortesa e Përsqopit ndodhet pranë fortifikimit të Petrelës në malin Vilë. Faza e parë e banimit datohet në periudhën Ilire Urbane dhe në faqet e kodrës janë gjetur trakte të murit të rrethimit të kësaj periudhe. Në Periudhën e Vonë Romake fortifikimi u rindërtua dhe u zgjerua.
Ndoshta ky fortifikim mund të ketë shërbyer si vend strehimi për banorët e Petrelës që vazhdon të banohet gjatë Mesjetës. Në verilindje të fortifikimit janë gjetur mbetje të një ujësjellësi që furnizohej me ujë nga Mali Vilë.
Vendbanimi i Rosujës ndodhet 6 km në jugperëndim të Bajram Currit, pranë fshatit Binjaj. Vendbanimi siguron mbrojtje të mirë natyrore me një degëzim të lumit Valbona që rrjedh përreth fundit të kodrës.
Nga gërmimet del se kjo qendër arkeologjike të jetë banuar nga periudha e Hershme e Hekurit deri në shekullin e 5-të pas Kr. Brenda zonës së fortifikuar janë vënë re banesa të cilat datojnë në periudhën Romake dhe në atë të Vonë.Vendbanimi shpellor Eneolitik i Rrëzës së Kanalit
Vendbanimi shpellor me pamje nga Gjiri i Vlorës u zbulua në 1939. Gërmimet hulumtuese në vendbanim zbuluan vegla guri Eneolitike, qeramikë e djegur prehistorike dhe kocka kafshësh. Gërmimet e fundit kanë treguar për prezencën e aktivitetit mesjetar në shpellë dhe për një sipërfaqe të copëtimit të veglave të gurit, në tarracën jashtë shkëmbit.Grupi i varrezave tumulare të Shtojit
Fusha e Shtojit ndodhet 5 km në verilindje të qytetit të Shkodrës, midis fshatrave modernë Boks, Dragoç dhe Ura e Mesit, në krahun perëndimor të lumit Kir. Tumat e gërmuara kanë një datim që fillon nga Epoka e Bronzit të Hershëm deri në Epokën e Hekurit të Vonë. Periudha më e pasur e aktivitetit funeral daton në Epokën e Hekurit (kryesisht nga shekulli i 7-të deri në shekullin e 5-të para Kr.).Vendbanimet shpellore në Spile, Himarë
Në të dalë të Spilesë në faqen e kodrës të drejtuar nga deti në krahun e majtë të rrugës Himarë-Sarandë ndodhen tre vendbanime shpellore. Depozitat përmbanin material që nga Eneoliti dhe periudha e Bronzit, dhe vazhdonin në periudhën Helenistike e Romake.
Vendbanimi i fortifikuar i Karosit pranë fshatit Qeparo
Vendbanimi i fortifikuar i Karosit ndodhet 490 m mbi nivelin e detit në një kreshtë me kah veri-jug përgjatë luginës së lumit Qeparo. Pllaja e kodrës së fshatit Qeparo është 1 km e gjatë dhe vazhdon përgjatë shpatit perëndimor. Shpati ka një kreshtë të thepisur në anët veriore, perëndimore me pamje nga lugina e lumit dhe përgjatë bregut verior. Në faqen lindore shpati është i butë dhe këtu është përqëndruar vendbanimi kryesor.
Linja kryesore e mbrojtjes ndjek konturet natyrore dhe ka një hyrje (1.8 m gjerësi) të pozicionuar në qendër me faqe nga lindja. Ky mur është 340 m i gjatë dhe 3 m i gjerë. Lartësia më e madhe e ruajtur është 1, 5 m. Mbas hyrjes janë shtuar dy linja mbrojtjeje për ta riforcuar. Materialet e grumbulluara nga gërmimi japin një datim të gjerë duke filluar me fazën e parë të banimit të datuar në Periudhën e Hekurit të Hershëm dhe vazhdon deri në shekullin e 4-të pas Kr.
Fortifikimi i Kratulit
Fortifikimi i Kratulit ndodhet në majën e kodrës me të njëjtin emër, 143 m mbi nivelin e detit, 6 km në verilindje të Shkodrës dhe 600 m larg nga ura e Mesit. Muri mbrojtës mbyll një hapsirë në formë elipsi me sipërfaqe përafërsisht 0.5 ha. Muri është ndërtuar me blloqe të mëdhenj në dy faqet anësore, kurse mesi është mbushur me gurë mesatarë dhe të vegjël. Blloqet janë të papunuar dhe janë lidhur me njëri-tjetrin në të thatë. Gjerësia e murit arrin deri në 3,35 m ndërsa lartësia deri në 2,55 m.
Tre porta të cilat i shërbenin hyrjes dhe daljes së vendbanimit jane identifikuar. Dy prej tyre gjenden përballë njëra-tjetrës në anët veriore dhe jugore ndërsa tjetra në anën lindore të fortifikimit. Nga pikëpamja tipologjike dhe teknika e ndërtimit fortifikimi i Kratulit është i ngjashëm me atë të Gatanit megjithatë ka edhe ndryshime thelbesore në planimetri si kulla dhe forma e rregullt eliptike, çka e bëjnë këtë fortifikim të veçantë. Brenda murit rrethues nuk janë gjetur gjurmë banesash. Materiali arkeologjik tregon se vendbanimi ka patur një jetë të gjatë që fillon periudhën e Hekurit të hershëm dhe zbret deri në shekullin e 1-rë pas Krishtit./njekomb
