Ndryshe nga se paraqitej, Enver Hoxha pas ndryshimeve që po ndodhin në Çekosllovaki nisi të shqetësohej për ruajtjen e pushtetit. Në librin e Spartak Ngjelës, “Përulja dhe rënia e tiranisë shqiptare”, tregon si u pritën ndryshimet në Çekosllovaki dhe reagimi i Enver Hoxhës, i cili i shihte si të rrezikshme, madje ndihej nervoz dhe i frikësuar, çka e tregoi edhe në një nga fjalimet e tij mbajtur para vullnetarëve të rinj, që ndërtonin hekurudhën Rrogozhinë-Fier.
SPARTAK NGJELA
Ishte ndoshta aty nga mesi i muajit shkurt të vitit 1968, kur, Kiçoja, një darkë, tek e shkëputi vështrimin nga televizori, i tha Verës se diçka po ndodhte në Çekosllovaki. “Është mbledhur plenumi i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Çekosllovake dhe po kërkon shkarkimin e Novotnit73”, – shpjegoi ai. Ndenji pak e mandej vijoji, – “Brenda një jave, Novotni ka shkuar dy herë në Moskë dhe është kthyer në plenum”. Madje, më kujtohet mirë se si u ngrit dhe mori një tufë axhansash që i kishte lënë mënjanë, ia la Verës pranë kolltukut të saj dhe doli për të shkuar në studion e tij.
Por Vera nuk e vrau mendjen aq shumë; lexoi pak e mandej doli edhe ajo nga dhoma. Në të vërtetë, ai vetë kishte pasur disa sinjale se në Çekosllovaki diçka po ndodhte dhe pritej një pavarësi nga Moska. Kiçoja kishte qenë ministër i Tregtisë edhe gjatë viteve kur Shqipëria bënte pjesë në KNER, prandaj ai i kishte ruajtur lidhjet, për efekt tregtar, thuajse me të gjitha qendrat e vjetra. I takonte rregullisht, kishte marrëdhënie me to dhe merrte edhe ndonjë informacion politik se çfarë ndodhte në Lindje. Prandaj, edhe për Çekosllovakinë, diçka kishte dëgjuar, por, deri nga fundi i janarit, nuk po e kuptonte dot saktë se çfarë në fakt po ndodhte.
Megjithatë, atëherë dihej nga të gjithë se, çdo lëvizje që ndodhte në vendet e Lindjes Komuniste kishte pasur gjithmonë tendenca të djathta. Edhe këtë herë, Kiçoja kishte pasur informacion se kishte një lëvizje në Komitetin Qendror të Partisë Komuniste të Çekosllovakisë, e cila donte të rrëzonte Novotnin, prandaj, teksa e kishte parë lajmin në axhansa, e ndjeu se atje po ndodhte një përmbysje me anë të një lëvizjeje që drejtohej kundër Moskës. Më pas, mora axhansat dhe i pashë me shumë vëmendje. Në Lindje kishte nisur krisja e madhe. Të gjitha agjencitë perëndimore të lajmeve merreshin me plenumin e Partisë Komuniste Çekosllovake.
Kishte hamendje e supozime, por kishte edhe fakte. Pas disa ditësh u shkarkua edhe Novotni dhe menjëherë nisi të trumbetohej figura e një të panjohuri: Dubçek. Televizioni italian e jepte përditë dhe mua më bëri përshtypje atëherë fytyra e tij hollake dhe tepër shprehëse. “A të jetë ky shpresa jonë?”, mendoja vazhdimisht ato ditë dhe përnatë dëgjoja lajmet e RAI-t dhe lexoja AFP-në e ROJTER-in në axhansa. Në Pragë kishte ndryshime të përditshme. Gjithçka po fliste se kishin fituar forcat liberale, dhe do të fillonte hapja. Në 28 mars u zyrtarizua Dubçeku si Sekretar i Parë i Komitetit Qendror dhe disa ditë më vonë, Ludvik Svoboda u zgjodh President. Kurse më 8 prill, Oldrich Cernik74 u zgjodh Kryeministër. Edhe Kryeministri u duk si një emër i panjohur, por Kiçoja më tha se e njihte, se ishte ekonomist dhe e kishte njohur më 1960-1961 si ministër të Energjetikës dhe të Lëndëve Djegëse.
“Është shumë energjik, – i tha Verës,- dhe ka dalë në skenë me reformat që u bënë në Çekosllovaki pas dështimeve të mëdha që patën në bujqësi më 1959”. Por Kiçoja kishte respekt sidomos për një tjetër, që më duket se u emërua zëvendëskryeministër dhe ministër i Ekonomisë, Oto Shik. “Do të ketë reforma të thella”, tha Kiçoja gjatë atyre netëve të gjata, sepse siç duket i pati njohur nga afër reformatorët e qeverisë së Çjernikut. Kiçoja e shprehte shpesh se Oto Shik kishte qenë drejtor i Institutit të Ekonomisë dhe nuk kishte qenë dakord që uzina e shkrirjes së nikelit të ndërtohej në Çekosllovaki, por në Shqipëri.
“Ne po e rrisim koston me zor dhe në mënyrë naive”, kishte shprehur mendimin e vet ai edhe në rrethet e KNER-it. Këto tha Kiçoja ato ditë, por nuk e kishte dëgjuar njeri. Madje, në një nga ato net të famshme të Pragës, ndërsa jepeshin premisat e reformës së nisur nga qeveria Çjernik, Hoxha i kishte thënë Kiços si me pak qesëndi në Shtëpinë klub: “Po e bëjnë çorbë ekonominë çekosllovake Çjerniku dhe Shiku yt”. Por Kiçoja nuk kishte folur dhe biseda ishte mbyllur me kaq. “Nuk arrita ta kuptoja, – i tha Kiçoja Verës po atë natë, – se me çfarë sensi e hodhi ai këtë batutë, por sigurisht që nuk është dakord me ato që i kam shkruar si propozim në lidhje me ecurinë e ekonomisë”.
Në të vërtetë, ky patjetër që kishte qenë presion dhe Kiçoja ma tha shumë vjet më vonë edhe propozimin që i kishte bërë Enver Hoxhës para një muaji, për të cilin ai kishte rrudhur vetullat pa i dhënë asnjëherë përgjigje. Para disa muajsh, Kiçoja i kishte kërkuar që të nisnin investimin për të industrializuar imbotilimin e ujit të pijshëm natyror, sepse llojet e ujit tonë ishin shumë të kërkuara në tregun ndërkombëtar. Por siç duket, batuta ishte një presion i Hoxhës se duhej lënë mënjanë çështja që ai kishte ngritur. Megjithatë, qeveria çekosllovake kishte aprovuar ndërkohë platformën e saj që erdhi e tronditi të gjitha rrethet e ethshme të komunizmit në rrafsh botëror.
Në atë platformë atakohej rëndë e gjithë veprimtaria e Partisë Komuniste Çekosllovake, sidomos të gjitha dogmat e ekonomisë. Ne atëherë patëm mundësi që të shihnim qartë kriticizmin, që shkallmonte absurdin ekonomik të Bashkimit Sovjetik dhe sigurisht edhe atë shqiptar. Por, për herë të parë në një vend lindor, u fol më në fund edhe për të drejtat themelore dhe liritë e individit, madje në Çekosllovaki ato u legjitimuan si në çdo vend tjetër perëndimor, në një kohë që, po atëherë, u bë i ditur edhe fakti se në Çekosllovaki liritë dhe të drejtat themelore të njeriut kishin qenë legjitime deri në vitin 1948. Pikërisht me këtë rast, u akuzuan shumë rëndë qeveritë komuniste që kishin persekutuar çekët dhe sllovakët për njëzet vjet rresht.
Por stanjacioni ekonomik në njëzet vjet kishte qenë gjëja më e rëndë që po dëgjonte opinioni publik çekosllovak. Vetë Çjerniku shpalli se, në njëzet vjet, ekonomia çekosllovake kishte pasur një rritje prej 1% në vit. Të gjithë u habitën, sepse dihej që Çekosllovakia kishte qenë një nga shtetet më të zhvilluara të Europës. Reforma ekonomike ishte shpëtimtare. U kërkua të futej menjëherë privatizimi i tregtisë me pakicë dhe u hoq monopoli i tregtisë së jashtme nga shteti.
U tregua e argumentuar se i gjithë dëmi i ekonomisë çekosllovake kishte ardhur pikërisht nga fakti i zvogëlimit maksimal të ekonomisë private, kurse ndërhyrja e shtetit në ekonomi mbeti brenda koncepteve keniasiste. O. Shik deklaroi atëherë se duhej të gjendej “një rrugë e mesme midis tregut të lirë kapitalist dhe stilit sovjetik të ekonomisë së planifikuar”. Gjendja po na habiste. Të gjithë ndiheshin të çorientuar. Më kujtohet se në ato ditë pyeta Kiçon nëse kishte mundësi që të gjendej një rrugë e mesme si ajo e Shikut dhe ai më tha se nuk do të pranohej nga Moska.
“Të ishte Hrushovi, edhe mund të pranohej, – më tha Kiçoja atëherë, – po Brezhnjevi nuk mund ta pranojë. Do të ndërhyjë”. “Po gjendja ekonomike është katastrofike në Çekosllovaki,- i thashë unë, – dhe ata kanë të drejtë”. “Eh, Spartak, – foli ngadalë Kiçoja pa më parë në sy, – kurrë nuk do të pranohet buharinizmi. Kur ra në Kinë, te këto koloni e ka të pamundur të bëhet”. E gjithë vëmendja jonë ishte përqendruar aty, te Praga. Dhe reformat ishin të thella. Gjithçka u mbështet në një artikull, i cili u botua në revistën letrare “Literarny Noviny”.
Artikulli ishte shkruar nga shkrimtari Ludvik Voculik dhe pasi mori emrin si teksti i 2000 fjalëve, u ribotua edhe në disa gazeta të tjera, si i përkrahur nga shumë liderë të elitës së asaj kohe nga të gjitha fushat e jetës intelektuale. Ai ishte në fakt një manifest që u drejtohej të gjitha shtresave shoqërore. Vetë Voculik ishte komunist dhe në manifest fliste si një komunist që i kishte parë gjërat nga brenda. “Shumica e popullit e përshëndeti programin socialist me shumë shpresë. Por ai ra në duart e njerëzve të gabuar”, shkruante Voculik, që në rreshtat e para të manifestit. Ajo në fakt ishte një analizë perfekte, e shkruar me një stil brilant.
I thjeshtë, i kuptueshëm dhe me shumë përgjegjësi. “Nëse këtë vend e drejton vërtet klasa punëtore, ajo duhet të fajësohet për të gjithë prapambetjen tonë, për dënimin e të pafajshmëve, për regresin ekonomik dhe për censurën që u është vënë shkrimtarëve. Por në fakt s’është kështu, sepse këtë vend e drejtojnë të tjerë njerëz, të cilët pretendojnë se janë deleguar nga punëtorët”. Dhe kjo, sigurisht që ishte një sarkazëm e madhe sepse ishte një e vërtetë e përgjithshme e komunizmit, i cili të gjitha krimet dhe regresin që po impononte, e servirte sikur bëhej në emër dhe në interes të klasës punëtore. Në fakt, ai manifest ishte një analizë e thellë e tiranisë që kishte pushtuar të gjithë Lindjen Komuniste.
“Parlamenti ka harruar si t’i zhvillojë debatet e tij, qeveria ka harruar të qeverisë dhe menaxherët kanë harruar të menaxhojnë. Zgjedhjet e kanë humbur kuptimin e tyre dhe ligji s’ka asnjë peshë”. Kështu shprehej qartë Voculik për esencën e gjërave, duke denoncuar sistemin dhe regjimin. Ky manifest që u lexua në të gjithë botën e ngriti tensionin edhe në Moskë. Moska zyrtare e goditi e para si një manifest reaksionar, por çekosllovakëve aq u bënte. Ata vijonin rrugën e tyre sepse manifesti doli pasi ishte rrëzuar Novotni dhe forcat liberale e kishin marrë në dorë Partinë Komuniste.
Megjithatë, në fillim edhe Dubçeku nuk foli me entuziazëm për manifestin, por çështja e reformave që konturonte ai, ecnin e përkraheshin sidomos nga shkrimtarët dhe artistët. Shkrimtarët dhe artistët që u dëgjuan më shumë në atë pranverë ishin Milan Kundera, Josef Koudelka, Ivan Klima, Jiri Menzl, Josef Skoverecky. Ishte krijuar një frymë ultrareformiste, e cila shumë shpejt, që në muajin e parë, filloi të strukturohej kundër sistemit. Ishte e habitshme pjesëmarrja në këtë lëvizje e shkrimtarëve dhe e artistëve, të cilët po krijonin ato evenimente që u quajtën “the modern-day music video”.
Ata e quajtën këtë “television songs” dhe nisën të eksperimentonin “multimedia and Laterna Magika” dhe disa forma të tjera të asaj që u quajt “Black Light Theater”. E gjithë vëmendja e avangardës europiane ishte përqendruar në Pragë, prandaj gjithkush përgjonte radiot gjithë natën dhe të nesërmen binte lajmet e freskëta në Broduej. Në të vërtetë nuk po e kuptonim qartë nëse ajo që po ndodhte ishte një rrymë e përgjithshme apo një spontanitet çekosllovak.
Por, megjithatë, kjo pak rëndësi kishte, sepse ne ishim atëherë më tepër të pushtuar nga intuita dhe nga dëshira për të hiperbolizuar diçka që e dëshiron, më shumë sesa nga arsyeja konkrete e historicizmit. Brodueji në Tiranë ziente dhe të gjithë ne u nisëm me pushime me shpresën se shtatori dhe vjeshta do të sillnin përmbysjen e madhe. Që gjatë dimrit e kishim thënë këtë, por sidomos në aksionin për ndërtimin e hekurudhës Rrogozhinë-Fier, në Libofshë të rrethit të Fierit, në muajin korrik, unë dhe shoku im i atëhershëm Marenglen Galanxhi, natë për natë ndiqnim ngjarjet me radio dore. Gjithçka ecte përpara dhe unë isha shumë entuziast.
E gjithë vëmendja europiane ishte përqendruar në Pragë. Edhe te ne diçka po pritej, kurse Enver Hoxha ishte bërë nervoz. Gjithçka ishte në lëvizje dhe ai e ndiente se toka po u rrëshqiste nën këmbë diktaturave të majta. Beogradi zyrtar mbante heshtje dhe dukej se nuk ishte shumë entuziast, kurse në Zagreb, Titos iu ngritën studentët duke stigmatizuar Marksin. Në të vërtetë kishte nisur një fermentim i së majtës dhe kjo ishte parë në fillim në Paris.
Diçka po ndodhte dhe në Tiranë, ndonëse nuk i kuptonim të gjitha shumë qartë. Të them të drejtën, ne ishim të gjithë filoamerikanë dhe na revoltonte qëndrimi francez që mbante De Goli kundrejt Amerikës. Na habiste, por herë-herë na revoltonte, aq sa e shkëputëm krejt vëmendjen nga stacionet franceze. Rrëzimin e De Golit më pas e përjetuam me entuziazëm. Por në atë verë, të gjithë vëmendjen e kishim te Praga. Edhe lëvizjet e Zagrebit na kishin bërë përshtypje sepse nuk kishim ndonjë simpati për Titon, veçse kishim vënë re se, vetë Enver Hoxha, gjithmonë kishte imituar Titon. Sa herë që ndodhte një kthesë në Beograd e ndërmarrë nga Titoja, pas dy muajsh ajo do të ndodhte edhe në Tiranë, por sigurisht gjithmonë me një metodë puniste të transmetimit të ideve, e cila ishte vetë metoda arkaike e Enver Hoxhës.
Enver Hoxha mori ndërkaq rrugën e Gradishtës së Lushnjës për t’u folur edhe ai studentëve në korrikun e atij viti. Ashtu siç kishte bërë Titoja, i cili kishte shkuar në Zagreb ca pak kohë më parë dhe u kishte folur studentëve. Nga kjo kuptohej se regjimet komuniste po u trembeshin lëvizjeve studentore, por ne nuk po mund të kuptonim se përse trembej Enver Hoxha, në një kohë që ai në Shqipëri kontrollonte gjithçka. “Duket i trembur”, i thashë unë Galanxhit, tek po e shihnim Hoxhën të ngjitej në një tribunë të improvizuar në një nga fushat e Gradishtës dhe ai ma miratoi. Kjo u duk më qartë menjëherë posa nisi të flasë.
Hoxha ishte vërtet shumë i shqetësuar. Praga po e helmonte. Kishte pasur në fakt aq dridhma sa aty nga muaji maj ose qershor, botoi në gazetën “Zëri i Popullit” artikullin e tij pa emër që e kishte titulluar “Ku po shkon Çekosllovakia?”, një artikull i pështirë dhe i përshkuar nga frika se liria do të pushtonte Lindjen. Prandaj në artikull i bëhej një thirrje direkte Moskës që të ndërhynte në Çekosllovaki. Hoxha foli në Gradishtë me një gjuhë anakronike e demagogjike, ku nuk premtonte asnjë lëshim. Ishte kundër lëvizjeve liberale dhe vijoi të theksonte si arritje të gjitha tmerret antiqytetërim, që kishin ardhur pasfjalimit të tij të 6 shkurtit.
Në të vërtetë, ne, një grup shokësh e lamë në mes fjalimin dhe shkuam e u ulëm në një klub aty pranë. Pastaj unë me Galanxhin u ndamë prej tyre dhe vijuam të shanim me gjithçka atë monstër që kishim parë. Kishte disa vjet tani që ne flisnim e flisnim kundër atij diktatori aziatik, patologjik e pa asnjë vlerë, por gjithmonë revoltoheshim edhe më shumë tek e përbuznim dhe pastaj e linim bisedën. Ndërsa atë pasdite korriku të vitit 1968, ne folëm e folëm gjatë.
Ku nuk na shkonte mendja: na habiste shumë frika që ndiente diktatori dhe kishim ndoshta të drejtë që e lidhnim me ngjarjet në Çekosllovaki. Siç duket, Hoxhës nuk po i pëlqente hezitimi i Moskës, kurse ne një natë më parë kishim dëgjuar në një nga radiot e huaja se sindromi i Pragës pati shenja që të kishte nisur edhe në Moskë. Gjithë çështja ishte se a do të ndërhynte apo jo Moska në ngjarjet e Pragës. Galanxhi, duke marrë shkas nga analiza që kishim dëgjuar një natë më parë, më tha se Moska nuk do kishte kurajë të ndërhynte në Pragë.
Të dy mendonim se do të kishte zhvillime të tjera. Galanxhi në fakt ishte nga më aktivët e grupit tonë të kundërshtisë permanente të regjimit dhe ishte i aftë për analiza të sakta. Ishte totalisht i djathtë dhe mbaj mend që më tha: “Kot erdhe në Libofshë, ishte më mirë të qëndroje në Tiranë, pranë Ladit. Edhe këtu mund të ndodhë diçka sepse shenjat janë se do të bjerë komunizmi ala stalinian”.
Dhe unë në të vërtetë u largova nga Libofsha për në Tiranë pas disa ditësh, por Ladi më garantoi se nuk kishte ndonjë shenjë që reforma çekosllovake të kishte filluar edhe në Bashkimin Sovjetik. “Janë vetëm fjalë të dala nga dëshira”, më tha ai, duke më theksuar se i kishte lexuar të gjitha buletinet që i vinin Shehut edhe nga Shërbimi Inteligjent, madje edhe ato që dërgonin të gjithë ambasadorët e vendeve të Europës Lindore dhe nuk rezultonte që Praga të ishte bërë një fenomen i Europës Lindore. V Megjithatë, atë pranverë dhe verë të vitit 1968, nuk e kuptova dot kurrë se pse ndieja vijimisht një gëzim të brendshëm.
Isha i bindur së brendshmi që vjeshta do të sillte goditjen e madhe në Moskë. Revolucioni Bit i kishte bërë Europën dhe Amerikën të zienin. Kishte një presion të madh të lirisë kundër konvencionit dhe degradimit të vjetër. Por anakronizmi i komunizmit të Moskës ishte bërë pika më e atakueshme, madje edhe më negative, që merrej si shembull për të gjitha izmat që dilnin. Letërsia i ishte kushtuar e gjitha njeriut autonom, i cili duhej që të kishte mundësi të realizonte planet dhe qëllimet e veta: domethënë që të paraqiste normalisht përpara opinionit publik krijimet e tij.
Në pranverën e vitit 1968, vetë ZhanPol Sartri me të shoqen, shkrimtaren dhe filozofen franceze, Simone de Buvuar, shisnin gazetën e tyre “Kohë të reja” nëpër rrugët e Parisit për të përkrahur lëvizjen studentore që rrëzoi De Golin. Kurse në Pragë, filmi po krijonte personalitetin e një njeriu të lirë që mund të jetonte si i tillë edhe në Lindjen Komuniste. Ishte një fitore gjigante e të drejtave, në një kohë kur në Shqipëri ishin marrë e rrafshuar edhe ato pak të drejta që kishin qenë. Ishte ndaluar përfundimisht libri dhe ky shihej si një armik i madh i progresit, kur në fakt ishte, pa dyshim, një armik i drejtpërdrejtë i Enver Hoxhës.
