Në 9 prill të vitit 1961, u nda nga jeta Mbreti Zog I.
Vdiq në një spital të Parisit, i rrethuar nga mbretëresha Geraldinë, i biri Leka, motrat princesha e nipërit e tij. Në momentin që ai ndërroi jetë, u dëgjua: “Vdiq Mbreti! Rroftë Mbreti Leka I”. Me urdhër të Gjeneralit De Gol, mbretit të shqiptarëve iu bënë të gjitha nderimet. Shqiptarët u lejuan të hyjnë pa viza dhe t’i japin lamtumirën e fundit Zogut I.
Në ato orë të vështira, mbretëresha Geraldinë e gjeti kurajën të lutej jo vetëm për shpirtin e të ndjerit, bashkëshortit të saj, por edhe për të gjithë ata shqiptarë që persekutoheshin në Shqipëri, që ishin torturuar e pushkatuar. Këtë moment të dhimbshëm e tregon Skënder Zogu, nipi i Mbretit Zog, që iu gjet pranë, jo vetëm në momentin e mbramë, por organizoi edhe ceremoninë e lamtumirës. Në librin e tij me kujtime “Një jetë në shërbim të kombit shqiptar-kujtime mërgimi”, Skënder Zogu tregon për jetën e tij pranë Mbretit Zogu I, por edhe Leka I.
Ndër të tjera, ai tregon edhe për një moment të papëlqyeshëm, atë të përdhosjes së varrit të Mbretit Zog. Skënder Zogu akuzon drejtpërdrejtë agjenturën shqiptare dhe më konkretisht sekretarin e parë të ambasadës shqiptare në Francë, Hasan Luçi. Zogu tregon po ashtu, se për t’u hakmarrë ndaj këtij akti, një grup nacionalistësh kishin hedhur një flakëvënëse në ambasadën shqiptare, në një moment kur atje nuk ndodhej njeri, për të shkaktuar dëme materiale. Për më shumë tregon vetë Skënder Zogu në librin e tij.
IKJA E MBRETIT
Shëndeti i Mbretit u rëndua dhe çdo të shtunë shkoja në spitalin Foch, në Suresnes për ta takuar. Hallat u vendosën në një hotel të vogël në një rrugë aty pranë dhe i rrinin gjithë natën te koka. Mbreti vuante dhe pashë se po shuhej pak nga pak. Oficerët besnikë flinin në dhomën ngjitur me të. Të hënën, 9 prill 1961, më kapi ankthi, pasi një natë më parë nuk kisha mundur të hyja në dhomën ku ai po flinte thellë.
Kësisoj, vendosa të kthehesha në spital në fillim të pasdites. Me të mbërritur në korridor, Ali Çupi, një prej oficerëve rendi drejt meje dhe më tha: “Bubi, eja shpejt, mbreti po na le”. Kështu, buzë shtratit të tij pashë si u shua dhe e putha në ballë. Hallat qanin, Leka i mbante duart, ndërsa mbretëresha lutej në gjunjë pranë shtratit. U ngrit me zor dhe më kërkoi të shkoja te faltorja që të lajmëroja priftin, pasi dëshironte që të lutej për shpirtin e Mbretit të ndjerë.
Kolonel Hysen Selmani, sipas traditës, briti në dhomë: “Mbreti vdiq, rroftë mbreti Leka I”. Unë isha tepër i tronditur dhe te faltorja nuk e mbajta dot veten dhe thashë në shqip: “Rrahmet pastë!”. Si mbaroi lutja, mbretëresha më tha që Leka donte të bisedonte me mua, për të më besuar një mision. Leka më dha një zarf me 700 franga të reja, që t’i përdorja për organizimin e funeralit.
Kolonel Selmani më dorëzoi një listë me degët e shumta të Legalitetit në botë dhe më kërkoi që t’i njoftoja me telegram. Të nesërmen, që ishte e hënë, i telefonova drejtorit që të më jepte disa ditë leje. Ai kishte lexuar njoftimin nëpër gazeta, më shprehu ngushëllimet dhe më tha që ta merrja pushim gjithë javën. Pasi dërgova rreth njëzet e pesë telegrame në shqip, shkova tek agjencia funerale e lagjes. Hyra në zyrë ku më priti një zonjë.
Pas tavolinës së punës kishte një xham nga shihej një studio dhe ndërkohë që unë flisja për kërkesat e funeralit, pashë që një burrë me ngjyrë të zeshkët ma bëri me shenjë. Ishte Morisi, ish-shoferi i princeshës në Egjipt, i cili ishte martuar me Suzanën, parukieren dhe grimieren e hallave të mia. Morisi punonte tek ajo agjenci dhe ishte tepër i gëzuar që po më shihte. M’u hodh në qafë dhe më pyeti se kush kishte vdekur. Kur i dhashë lajmin, zuri të qante si fëmijë dhe më tha: “Lërma mua nderin të merrem me gjithçka”.
Pranova me kënaqësi dhe i zgjata zarfin. Dëshira e tij e vetme ishte që të ngiste limuzinën me mbretëreshën dhe mbretin e ri. Drejtoria e spitalit hapi një sallë të veçantë, në mënyrë që shqiptarët të vinin e t’i jepnin nderimin e fundit atij që kishte qenë themeluesi i shtetit shqiptar dhe që tërë jetën e vet ia kishte kushtuar kombit shqiptar.
Qivuri me trupin e Mbretit u mbulua me flamurin kombëtar të Shqipërisë. Për dyzet e tetë orë, natë e ditë, qindra shqiptarë nga e gjithë bota erdhën e u përkulën para trupit të Mbretit. Natën më duhej të shkoja në morg, për të hapur një derë të oborrit me qëllim që të hynin bashkëpatriotët. Gjenerali De Gol kishte dhënë udhëzime që refugjatët që vinin për këtë rast, të hynin në Francë pa viza.
Unë me Tatin ishim ngarkuar të prisnim personalitetet në aeroportin e Burzhesë. Roja e nderit u formua nga Garda Mbretërore e përbërë nga Muharrem Gjoka, Bajram Neli, Ali Çupi, Qazim Preni, etj.. Dy ditë më pas shkova të takoja Morisin, i cili më konfirmoi që gjithçka ishte në rregull dhe më ktheu zarfin me gati gjysmën e shumës që i kisha lënë.
Më shpjegoi se pronari e kishte bërë këtë gjest në shenjë respekti. Kur i ktheva paratë Lekës dhe i shpjegova që vinte falë Morisit, më përqafoi dhe më falënderoi, pasi kishte vërtet shumë pak para. Kolonel Hysen Selmani dhe Salih Doshishti ishin ngarkuar me detajet dhe me ceremoninë e varrimit në varrezat e Tiesë në Paris, me ndihmën e Xhamisë së Parisit dhe të imamit Mustafa Hoxha.
Më kujtohet që shkova të takoja princeshat Sanije dhe Mysejen, të veshura krejt me të zeza, për t’u thënë një fjalë të ngrohtë dhe ato më thanë: “Oh, Bubi, jeta jonë në këtë botë mori fund, pa vëllanë tonë, s’duam të rrojmë më gjatë”. Bashkë me Tatin u shpjeguam që misioni i tyre tani ishte të ndihmonin mbretin e ri, Leka dhe të mbështesnin mijëra refugjatët deri ditën kur Shqipëria të çlirohej nga regjimi komunist.
Për të kuptuar hidhërimin e tyre të madh, duhet pasur parasysh, që ato, Mbretin nuk e kishin pasur vetëm vëlla, ai kishte zënë edhe vendin e babait. Mbretëresha Geraldinë, pavarësisht lodhjes së madhe, priste me shumë dinjitet ngushëllimet e të dërguarve të qeverisë franceze dhe të disa konsujve të përgjithshëm të vendeve si Belgjika, Maroku, Britania e Madhe, Spanja dhe Gjermania (kjo e fundit nuk e kishte njohur regjimin totalitar të Tiranës).
Në një moment të caktuar, mbretëresha u kthye nga unë dhe më tha: “Bubi, le të lutemi për të gjithë ata që gjenden në Shqipëri e që pësojnë tortura, për ata që janë ekzekutuar, për ata, të cilët janë detyruar të ndahen nga të afërmit. Jam e bindur se, që nga atje lart, Mbreti do të shohë dhe do të lehtësojë pikëllimin e bashkëpatriotëve”.
Mbretëresha Geraldinë dhe Princ Leka
Më 11 prill 1961, në orën trembëdhjetë, kortezhi mortor, i shoqëruar nga rreth një duzinë me makina të xhandarmërisë franceze, mori drejt Tiesë. Makinën me arkivolin e ndiqnin shumë vetura dhe një autobus me shqiptarë. Mes shumë delegacionesh, ai i gjeneralit de Gol përfaqësohej nga Roger Frey i afërt me mjediset antikomuniste. Tërë ata flamuj shqiptarë të vënë në xhamat e makinave zgjonin kërshërinë e kalimtarëve. Te varrezat ishin mbledhur rreth njëmijë e dyqind persona, për t’i bërë nderimet e fundit mbretit të ndjerë të shqiptarëve. Pas fjalëve të rastit dhe lutjeve të dy imamëve, kur arkivoli po futej nën dhe, pjesëmarrësit kënduan himnin kombëtar “Mëmëdheu”.
PËRDHOSJA E VARRIT TË MBRETIT ZOG
Më 25 gusht 1977 në varrezat e Tiesë ndodhi një incident i turpshëm. Disa “agjentë” të ambasadës së Shqipërisë në rrugën De La Pompe në Paris, kishin përdhosur varrin e Mbretit Zog, duke u përpjekur të nxirrnin jashtë arkivolin e tij. Ne mblidheshim çdo vit përpara varrit të Mbretit dhe mbanim diskutime kundër Enver Hoxhës dhe regjimit komunist. Kjo i trazonte diplomatët e ambasadës, spiuni kryesor i të cilëve ishte sekretari i parë, Hasan Luçi, i cili u qepej mërgimtarëve shqiptarë.
Një prej bashkatdhetarëve tanë, Sul Vladi, refugjat i hershëm në Francë dhe kushëri i këngëtarit të famshëm Arif Vladi, çdo mëngjes kur shkonte për në punë, kalonte nga varri i Mbretit dhe vinte lule. Atë mëngjes, ai zbuloi dëmet e shkaktuara te varri dhe i telefonoi menjëherë mbretëreshës Geraldinë në Madrid. Ajo më telefonoi aty nga ora 8 e 30 e mëngjesit, që të paraqisja ankesë dhe të shkoja të shihja se çfarë mund të bëhej aty për aty.
Ajo vetë i shkroi një letër Presidentit Giscard d’Estaing, e cila, për turp, mbeti pa përgjigje. Si hap i parë, përpara se të fillonin punimet për blindimin e varrit, vendosëm të nxirrnim qivurin dhe ta mbanim të mbrojtur. Pas kësaj, shkova të takoja avokatin e mbretëreshës në Neuilly për ankesën, por dosja u mbyll pa rezultat. Komisari i Policisë, që erdhi për të hetuar te varrezat, e vlerësoi si akt vandalizmi, ndërkohë që ne ngulmonim që kjo duhej të konsiderohej si një akt politik keqdashës, që vinte nga ambasada komuniste shqiptare.
Kur u pyeta nga Agjencia franceze “Presse”, deklarova: “E gjithë bota e di se komunistët nuk kanë asnjë respekt për qeniet njerëzore. Ata s’duan t’ia dinë, jo vetëm për të gjallët, por ja ku keni një shembull, që nuk lenë në paqe as të vdekurit”. Veç kësaj, paraqitëm një protestë para Ministrisë së Brendshme, e cila po ashtu mbeti pa përgjigje. Më pas, mësuam se akti i neveritshëm ishte kryer nga disa studentë bursistë shqiptarë të frikësuar nga spiuni Hasan Luçi.
Ky i fundit mori një mësim të mirë nga Hylle Spahija dhe u dëbua nga Franca si persona non grata. Autoritetet franceze nuk ndërmorën asnjë hap, në mënyrë që të mos krijonin ndonjë incident diplomatik, ndërsa Oborri Mbretëror i dha udhëzime Hylle Spahijas që t’u jepte një paralajmërim përgjegjësve të ambasadës, që këto akte barbare të mos përsëriteshin më. Duke e ditur se në ambasadë nuk jetonte askush, u vendos që në mbrëmje të hidhej një flakëvënës, me qëllim që të shkaktoheshin dëme materiale.
Hylleja kishte sajuar një marifet për të pasur alibi. Kishte ftuar në shtëpinë e tij për një darkë shqiptare, zëvendëskryetarin e Bashkisë së Jreteit (Creteil), një prej komisarëve të Policisë dhe disa miq francezë e shqiptarë. Aty nga mesnata, i biri, Skënderi, erdhi dhe i tha që në qilar kishte rrjedhje uji. Hylleja u kërkoi ndjesë të ftuarve, veshi kominoshet dhe u largua. Shkoi në Paris për të mbikëqyrur operacionin, ku e prisnin disa të rinj shqiptarë me një bazuka.
Pas lëshimit të flakëvënëses në ambasadë, Hylleja u kthye me gjitha shpejtësinë në shtëpi, ku festa ishte në kulm. Vera e mirë e kishte bërë punën e saj dhe të ftuarit nuk e kishin vënë re mungesën e tij. Me urdhër të mbretit Leka, unë nuk isha në dijeni të këtij aksioni. Kështu, mbërrita në uzinë si zakonisht aty nga ora nëntë e mëngjesit. Roja më tregoi tre zotërinj që më prisnin në një makinë përpara hyrjes. Kur iu afrova, më treguan kartën e Drejtorisë së Sigurisë së Terrorit (D.S.T) dhe më çuan në shtëpi.
Gjatë rrugës, më pyetën se kush e kishte kryer atentatin gjatë natës në ambasadën në Rue De La Pompe. U përgjigja: “Nuk jam në dijeni, por mirë ia kanë bërë. Kur përdhos një varr, do të korrësh atë që do të mbjellësh”. Të pakënaqur nga përgjigjja ime, më bastisën shtëpinë ku gjetën trakte kundër regjimit komunist, si edhe dokumente të ndryshme, por asgjë komprometuese.
Me një pamje të shqetësuar, më kujtuan se në bazë të statusit të refugjatit, nuk kisha të drejtë të merresha me politikë. U larguan, duke më thënë se që këtej e tutje do të na mbikëqyrnin nga afër. Te Hylleja gjendja ishte më serioze, shtëpia e tij u rrethua nga xhandarët që në orën 6 të mëngjesit dhe u bastis. Kërkonin një bazuka, që kuptohet se nuk e gjetën.
U mor në pyetje, por ai mohoi çdolloj përfshirjeje. Ishin disa dëshmitarë jashtë çdo dyshimi, që mund të konfirmonin se ai e kishte kaluar tërë atë mbrëmje në praninë e tyre gjatë një darke shqiptare, tepër të këndshme. Disa vite më pas, kur Besnik Mustafaj u emërua ambasador i Shqipërisë në Paris, më tregoi dëmet që kishte shkaktuar bazuka, duke më thënë me shaka: “Ja dhe dora e komandant Hylle Spahijas”. /Panorama/
