Nga Aleks Eror
Në një raport të publikuar kohë më parë Dhoma britanike e Lordëve u ankua se Bashkimi Europian e ka përzgjedhur «stabilitetin mbi vlerat demokratike» në Ballkanin Perëndimor, ndërsa shprehet «shqetësimi serioz se të arriturat në drejtim të qeverisjes së mirë dhe sundimit të ligjit janë në rrezik të humbasin, derisa shtetet në rajon po i kthehen udhëheqjes autoritare». Sado ironike mund të jetë për një institucion që nuk zgjidhet, si Dhoma e Lordëve, që të ankohet për vlerat demokratike, autorët e raportit kanë të drejtë: pjesa më e madhe e qeverive post-jugosllave janë bërë «stabilitokraci» në vend të demokracive – dhe kjo askund nuk vërehet më shumë se në Serbi.
Qëkur u kthye në qeveri më 2012, pas një periudhe 12-vjeçare të kaluar në opozitë, Aleksandar Vuçiçi është ngjitur në mënyrë metodike shkallëve politike të Serbisë, duke u ngritur prej ministrit të Mbrojtjes në kryeministër, për ta marrë në fund presidencën, gjë që ndodhi gjatë pranverës së kaluar. Presidenti Vuçiç është ultranacionalist i reformuar, që ka shërbyer si ministër i Informimit i Slobodan Millosheviqit në ditët e fundit të luftërave në Jugosllavi, një rol që përfshinte gjobitjen e gazetarëve, që e kritikonin regjimin dhe ndalimin e rrjeteve televizive jomiqësore. Gjatë viteve të kaluara ai ka kryesuar gjatë një periudhë të një zmbrapsjeje të rrezikshme demokratike. Partia e tij Progresive serbe, e qendrës së djathtë, ka kontrollin e plotë të qeverisë, gjyqësorit dhe shërbimeve serbe të sigurisë, derisa ka neutralizuar mediat lokale në atë shkallë, saqë vetëm një numër i vogël i tyre kanë pasur guximin të publikonin akuzat substanciale për korrupsion, nepotizëm dhe frikësim të votuesve, të pranishme gjatë kohës sa ka qenë në pushtet.
Gjatë gjashtë vjetëve të kaluar Vuçiçi ka vendosur atë që do të mundë të përshkruhej autokraci e butë. Në sipërfaqe Serbia është ende shoqëri demokratike me zgjedhje të lira në letër dhe një opozitë politike, me ç’rast të pakënaqurit janë në gjendje ta kritikojnë partinë në pushtet, pa u frikësuar se do të zhduken në mënyrë misterioze. Por kontrolli i Vuçiçit me qendrat e pushtetit në Serbi është aq i plotë dhe procesi demokratik është aq i shtrembëruar, saqë pakënaqësia nuk paraqet rrezik për pushtetin e tij. Kundërshtarët e tij politikë janë të lirë të garojnë kundër tij, por kanë pak mjete për t’i bërë zërat e tyre të dëgjohen. Institucionet e shtetit janë aq të kontrolluara nga aleatët e Vuçiçit, saqë nuk ka asgjë për ta ndalur atë në zmbrapsjen e normave demokratike.
Një gjë e tillë më së shumti vërehet tek mediat. Vuçiçi ia ka dalë ta ngufasë shtypin, duke marrë nën kontroll burimin e tyre kryesor të të ardhurave: reklamat. Pjesa më e madhe e agjencive të reklamave në këtë shtet janë në pronësi të magnatëve të paktë të mediave, të cilët i janë besnikë Vuçiçit dhe të cilët në vend se të bazojnë buxhetet mbi faktorë të tregut, blejnë hapësirë prej stacioneve televizive dhe gazetave, duke i dhënë presidentit mbulim të favorshëm dhe duke mos iu dhënë fonde atyre që e kritikojnë.
Mediat stimulohen edhe ndryshe që ta mbështesin linjën pro qeverisë: RTV Pink, transmetuesi më i madh privat i shtetit, ka pranuar së paku shtatë milionë euro hua nga qeveria midis 2014-s dhe 2016-s. Sipas Dubravka Valiq-Nedelkoviq, profesoreshë e studimeve mbi mediat në Universitetin e Novi-Sadit, kur Vuçiçi kandidoi për president, më 2017, Pink ia ktheu favorin, duke e mbuluar atë 267 herë më shumë sesa të gjithë kundërshtarët e tjerë së bashku. Ndonëse pak gazeta apo stacione televizive funksionojnë si zëdhënëse të drejtpërdrejta të qeverisë, shumica u shmangen pyetjeve të vështira.
Ato që mundohen t’i detyrojnë liderët e tyre të japin llogari shpesh e shohin se llogaritë e tyre bankare bllokohen prej autoriteteve tatimore, derisa vihen nën hetime për parregullsi të pretenduara financiare. «Danas», një gazetë e njohur e pavarur, ka humbur aq shumë reklama, saqë gazeta tani del me vetëm 24 faqe, në vend të 32 faqeve të zakonshme, ndonëse ofron hapësirën më të mirë reklamuese në treg. Gazetarët, që kanë qenë thumbues në kritikat e tyre ndaj presidentit, janë marrë në pyetje nga BIA, agjencia shtetërore serbe e inteligjencës, nën akuza të pazakonshme, si shantazhi dhe trafikimi për seks.
Në një intervistë për «Radion Europa e Lirë», në tetor të 2017-s, kryetari i Federatës Europiane të Gazetarëve, Mogens Blicher Bjerregard, e ka përmendur Serbinë si shtetin me shkeljet më të rënda të lirisë së mediave në Ballkan. Sidoqoftë, zyrtarët e BE-së, si Johannes Hahn, komisioner europian për politikat europiane të fqinjësisë dhe zgjerimit, nuk ka hezituar t’i mbyllë sytë derisa Vuçiçi i shkel «vlerat europiane», të cilat ata supozohet se i duan aq shumë.
Kancelari i ri i Austrisë, Sebastian Kurz, në një rast e pati përshkruar si «shtyllë e stabilitetit», derisa kancelarja gjermane, Angela Merkel, rishtazi i ka thënë Vuçiçit se «jemi të impresionuar se sa sukses ka Serbia në rrugën e saj drejt reformave». Heshtja e tyre rreth sjelljes së tij antidemokratike është shurdhuese.
Përderisa Serbia mbetet jashtë Bashkimit Europian, Brukseli është në gjendje ta ndajë veten nga sjelljet e çuditshme të Vuçiçit. Për dallim prej demokracisë joliberale të Viktor Orbanit në Hungari, autokracia e butë e Serbisë nuk është njollë në Europë. Vuçiçi mund të jetë përfaqësues i dobët për projektin europian, por Brukseli mund të mbështetet tek ai, për avancimin e synimeve të veta gjeostrategjike në Ballkan. Në të vërtetë Vuçiçi ofron stabilitet në një rajon të trazuar, derisa ka mbikëqyrë me sukses një numër masash shtrënguese të Fondit Monetar Ndërkombëtar, për uljen e borxhit të Serbisë dhe deficitit buxhetor, duke shkurtuar pagat e sektorit publik dhe pensionet, që janë pjesë e një ristrukturimi më të gjerë të ekonomisë serbe, me qëllim të përmbushjes së kritereve të BE-së për zgjerim.
Me gjithë deficitet e tij në demokraci, Vuçiçi është relativisht i moderuar sipas standardeve politike serbe, derisa dominimi i tij në politikën shtetërore siguron që shovinistët etnikë, si Vojislav Sheshel, ish-zevendës-kryeministër i Millosheviqit, që kishte kaluar 11 vjet në gjykim në Hagë, duke u përballur me akuza të krimeve kundër njerëzimit, mbesin të margjinalizuar. Vuçiç është duke ecur në drejtimin e duhur rreth Kosovës derisa rishtazi ka deklaruar se «ne duhet të jetojmë dhe të bashkëpunojmë me sukses». Normalizimi i raporteve midis Serbisë dhe Kosovën, që do ta haptë rrugën për njohjen në fund të pavarësisë së saj, është prioriteti kryesor i BE-së në Ballkan.
Zyrtarët e BE-së hezitojnë të ushtrojnë shumë presion mbi Vuçiçin, në mënyrë që ai të mos shikojë nga Lindja. Presidenti serb mban lidhje të ngushta me Kremlinin, derisa disa prej kritikëve lokalë të tij e kanë akuzuar se po e shfrytëzon atë raport kundër Brukselit. Vuçiçi është këmbëngulës se, për dallim prej Malit të Zi fqinj, Serbia nuk do t’i bashkohet kurrë NATO-s, derisa ka refuzuar që ta ndjekë shembullin e fuqive perëndimore në vënien e sanksioneve ndaj Rusisë.
Arsyeja është ndjesia e fortë proruse në Serbi: Dy shtetet i bashkon besimi ortodoks dhe trashëgimia sllave. «Serbia nuk do të ndryshojë politikat e saj… dhe nuk do t’i vërë sanksione Rusisë», ka thënë Vuçiçi, pas një takimi kohë më parë me ministrin e Jashtëm rus, Sergej Lavrov. Në qershor të 2017-s, vetëm një ditë pas anëtarësimit të Malit të Zi në NATO, trupat serbe morën pjesë në një manovër të përbashkët ushtarake me Rusinë dhe Bjellorusinë, në afërsi të kufirit me Poloninë, derisa ushtria serbe më vonë gjatë atij viti pranoi një donacion prej gjashtë aeroplanëve luftarakë nga Moska, e cila po ashtu i ka premtuar 30 tanke dhe 30 autoblinda.
Përpjekjet e Serbisë për t’i pasur punët mirë me të dyja palët nuk janë pranuar edhe aq mirë në Washington. Kongresisti demokrat në Texas, Eddie Bernice Johnson, i kishte shkruar një letër nënpresidentit amerikan, Mike Pence, duke e nxitur të mos e takojë Vuçiçin, gjatë vizitës së këtij të fundit në SHBA nga mesi i vitit 2017, derisa Hoyt Brian Yee, që rishtazi ka dhënë dorëheqje si zëvendës-ndihmëssekretar amerikan për çështje europiane dhe euroaziatike iu kishte thënë zyrtarëve serbë gjatë vitit të kaluar se vendi «nuk mund të ulet në dy karrige në të njëjtën kohë, posaçërisht nëse ato janë shumë larg njëra tjetrës». Yee po ashtu ka shprehur frikën se një qendër humanitare, e udhëhequr prej rusëve, në afërsi të Nishit, mund të shërbejë si bazë spiunimi, një akuzë kjo që nga rusët është hedhur poshtë si absurde.
Qasja e Vuçiçit ndaj Moskës është kryesisht retorike – me qëllim që t’i pajtojë rusofilët në partinë e tij dhe në elektoratin e gjerë. Me gjithë qëndrimin e tij, ushtria e Serbisë megjithatë ka marrë pjesë në 13 manovra me NATO-n, apo shtetet anëtare të saj më 2017-n, shtatë prej të cilave ishin me SHBA-në, derisa disa ekspertë argumentojnë se shteti vepron si të jetë anëtare e NATO-s. Lidhjet me NATO-n janë një temë, së cilës Qeveria serbe dëshiron t’i shmanget me çdo kusht: urrejtja ndaj aleancës ushtarake vazhdon të jetë e përhapur në Serbi, e cila u bombardua për tre muaj nga forcat e NATO-s më 1999.
Kur Putini e nxiti Vuçiçin që t’i japë status diplomatik stafit rus në qendrën e sipërpërmendur humanitare, ai iu përgjigj në mënyrë të matur, duke e zvarritur çështjen dhe duke shpërfillur zërat më të zëshëm pro-Kremlinit në kabinetin e tij derisa çështja u hesht. BE-ja blen gati dhjetë fish më shumë eksporte serbe sesa Rusia dhe Dimitar Beçev, bashkëpunëtor i lartë në Qendrën për Euroazi të Këshillit Atlantik i tha «Foreign Policy» se «me gjithë zhurmën për lidhjet me Moskën, ekonomia serbe dhe, deri në një shkallë edhe shoqëria, janë të integruara thellë në BE». Vuçiçi, sipas Beçev, është i vetëdijshëm për «miliardat nga fondet e BE-së, prej të cilave përfitojnë shtetet anëtare dhe që ushqejnë politikën klienteliste. Ai e dëshiron atë gjë, ndonëse nuk është demokrat shembullor, që mbështet vlerat e BE-së».
Madje edhe nëse presidenti i Serbisë është i vetëdijshëm për këtë gjë, shteti mbetet i varur nga Rusia për naftë dhe gaz. Gjiganti energjetik rus, «Gazprom» ka shumicën e aksioneve në kompaninë shtetërore serbe të naftës, derisa Serbia në të njëjtën kohë mund të bëhet pjesë e gazsjellësit Turkstream.
Fakti se Serbia qëndron e vendosur në shtegun europian megjithatë nuk paraqet problem për Moskën: ndjesitë proruse të Vuçiçit janë të mirëfillta, derisa përkrahja prej tij e Orbanit dhe kryeministrit grek, Alexis Tsipras, brenda BE-së do të shkonte në dobi të Kremlinit. «Serbia në BE paraqet përfitim për Rusinë; ata nuk presin më shumë», thotë Beçev. «Status quoja – lidhjet politike plus një bashkëpunim ekonomik – i përshtatet Moskës».
Toleranca e BE-së për Vuçiçin mund të jetë pragmatike në aspektin politik dhe një mënyrë e lehtë për ruajtjen e stabilitetit në Ballkan, por është edhe thellësisht cinike. Në të vërtetë, BE-ja po e rrënon autoritetin e saj moral. Në tërë kontinentin, njerëzit janë duke e humbur besimin tek projekti europian dhe kjo pakënaqësi nuk vjen vetëm prej së djathtës populliste: majtistët britanikë promovojnë meritat e një Brexiti progresiv, derisa trajtimi i ashpër i Greqisë nga blloku gjatë krizës në eurozonë iu ka dhënë arsye kritikëve të saj dhe e ka vënë në sprovë besimin e idealistëve panevropianë. Në zgjedhjet e mëparshme parlamentare në Itali, dy parti euroskeptike, lëvizja «Pesë Yjet» dhe «Lega» (Lidhja) i kanë fituar së bashku rreth 48 për qind të votave. Rritja anemike bën që blloku të mos mbrohet me efikasitet mbi bazën ekonomike, dhe përmes mbështetjes së autoritarëve të korruptuar, si Vuçiçi, Brukseli u jep peshë akuzave se BE-ja dhe mbrojtësit e saj në të vërtetë nuk po mbrojnë më asgjë.
Edhe ashtu, Europa nuk ka shumë të drejtë t’iu mbajë ligjërata Putinëve, Orbanëve, Erdoganëve dhe Kaçaniskëve të botës për dështimet e tyre demokratike, po qe se është e përgatitur ta mbështesë dikë si Vuçiçi. Hendeku gjithnjë e më i madh midis fjalëve dhe veprave të BE-së mund të shndërrohet në armë të fortë të popullistëve të cilët, nëse asgjë tjetër, të paktën veprojnë ashtu si flasin.
