Nga: Hasan Ulqini
Duke shfletuar fondin e antikuarit në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, hasa në një libër me titull “Le Grand Castriotto d’Albanie”1 (“Kastrioti i madh i Shqipërisë”). Libri është një nga variantet e shumtë të shkurtuara të Historisë së Skënderbeut të shkodranit Marin Barleti.
Dhe më shumë se për vlerat historike (ndoshta ky është shkaku që libri gjer tani ka kaluar thuajse në heshtje), ai merr vlera të veçanta për një letër që Skënderbeu i dërgon Sulltan Mehmetit (viti 1461).
Sipas autorit, ajo është shkruar në gjuhën shqipe. Në një shënim, autori tregon gjithashtu edhe vendin ku ajo është arkivuar.
Letra, e përkthyer nga frengjishtja, është kjo:
“Sulltan i turqve, mora letrën tënde dhe kjo është përgjigja ime. Të them të vërtetën, nuk të dua shumë, po dua të kesh shumë shëndet dhe mirësi. Për simpatinë që ti thua se ke për mua, të jam shumë i detyruar, por nuk e dua miqësinë tënde.
Po të pranoja të isha një herë miku yt, do të isha përjetë. Po paqen e dua shumë, jo për vullnetin tim, por që të tregoj tek populli, – zot i të cilit jam nga e drejta e lindjes, e perëndisë dhe e shpatës dhe nga dashuria e zemrës sime, – se nuk mendoj mbi kurriz të jetës dhe të lumturisë së tij.
Nuk njoh tjetër famë për një kryetar, përveçse lumturisë së popullit të vetë. Kur ti do të mendosh kështu, ndoshta atëherë do të gëzohesha me miqësinë tënde. Dora e perëndisë le të jetë ajo, e cila do të udhëheqë ty në vepat tuaja. Mirupafshim”.
E ka shkruar me të vërtetë shqip këtë letër Skënderbeu? Siç thamë, ajo është e vitit 1461. Një vit më vonë, një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të tij, Pal Engjëlli (rreth viteve 1417-1470) do të shkruante formulën e pagëzimit që, siç dihet, është një nga dokumentet më të hershme të shkrimit të shqipes.
Ndërsa në një letër tjetër që Skënderbeu i ka dërguar princit të Tarantos, Giovani Antonio Orsinit (30.10.1460), përmend “kronikat tona”. Për “kronikat tona” do të flasin më vonë edhe Barleti e Muzaka, megjithëse nuk sqarojnë gjuhën me të cilën ato janë shkruar.
Duke e gjykuar Skënderbeun si një humanist të madh për kohën e vet (dhe si i tillë ai ishte një njeri poliedrik dhe i shquar, jo vetëm në artin ushtarak), mund të mendojmë që ai e ka çmuar “vernacula lingua” – gjuhën e popullit, që, ashtu si edhe Pal Engjëlli, edhe e ka shkruar. Ndonëse në korrespondencën kryesore të tij, që ruhet në arshivat e huaja, mbizotëron gjuha latine (dhe kjo është e kuptueshme), duhet të mendojmë dhe për letra në gjuhën shqipe, siç është dhe rasti i kësaj letre, që i dërgohet Sulltan Mehmetit.
Pas vdekjes së heroit, çdo monument që lidhej me emrin e tij, turqit osmanë e dogjën dhe e shkatërruan. S’qe një rastësi dhe asgjësimi i gjithë librave dhe dokumenteve të Katedrales së Krujës, arshivës kryesore të Skënderbeut, që ishte një humbje e madhe për historinë dhe kulturën shqiptare. Një fat të tillë të ngjashëm patën edhe qytetet e tjera shqiptare që, për vite me radhë, i rezistuan vërshimit osman pas vdekjes së Skënderbeut.
Duke u bazuar te Legrandi 3, autor i librit është Stefano Zannowich (1715-1786), njeri i kulturuar dhe me ide të përparuara për kohën, një iluminist. (Me këtë rast të bëjnë përshtypje porositë që Skënderbeu i lë të birit, Gjon Kastriotit, në prag të vdekjes).
Autori e tregon historinë thjesht. Në të vetmin rast që vë një shënim, është pikërisht ai që ka të bëjë me letrën në gjuhën shqipe të Skënderbeut. Sipas autorit ajo është e arkivuar në kishën katedrale të Shën Venerandës në Cetinjë, ku janë dokumentet e familjes së Stefan Çernoviçit, që ishte martuar me të motrën e Skënderbeut, Marën. Studiuesi kosovar Mark Krasniqi thotë se në Mal të Zi ka ende familje shqiptare (Kuçët), që e mbajnë veten të larguar nga Kruja pas vdekjes së heroit si dhe si pasardhës të drejtpërdrejtë të familjes së tij. Kështu që, në gjithë këtë kontekst historik, këtë letër të Skënderbeut mund të mos e marrim si një rastësi apo trillim artistik të autorit, por si një realitet që vjen gjer në ditët tona në një gjuhë tjetër, frengjisht. Si e tillë ajo përbën një dokument tjetër të hershëm të shkrimit të gjuhës shqipe.
————————————-
1. Titulli i plotë i librit është “Le Grand Castriotto, surnommé le Scanderberg, roi d’Albanie grand-duc d’Epire – Histoire (Kastrioti i Madh, i mbiquajtur Skënderbeg, mbret i Shqipërisë dhe dukë i madh i Epirit. Histori).
2. Po japim origjinalin frëngjisht: “Voici la copie de la lettre qu’il’adressa Mahomet par son ambasadeur. Elle etait écrite en langue arnaute”, f. 51. Dhe shënimi, po në frengjisht: “La lettre en langue arnaute se trouve dans les archives de la maison Czernovich – Castriotto Montenegro, deposés dans l’eglise Cathedrale d’Sta. Veneranda à Cetigne”, f. 52.
3. EMIL LEGRAND, “Bibliographie albanaise”, vepër postume e kompletuar me shënime dhe e publikuar nga HENRI GUYS, Paris – Athinë, 1912. Ai thotë se autori i librit “Le Grand Castriotto d’Albanie” është Stefano Zannowich (1715-1786).
