Shkrimtari shqiptar Rudi Erebara u shpall fitues i një prej 12 çmimeve europiane për Letërsinë 2017, me librin “Epika e yjeve të mëngjesit”. Çmimi i shpallur dje në Bruksel u dha nga Komisioni Europian për nxitjen e dialogut ndërkulturor dhe ceremonia ku do paraqiten autorët fitues do jetë publike më 23 maj, po në Bruksel. Romani i Erebarës, një përshkrim i jetës në kohën e komunizmit, pritet të përkthehet në shumë gjuhë europiane si dhe të botohet në shumë vende.
Atmosfera fatale e atij reparti të artit, e zymtë ku hyjnë hamejtë e vendosin skelat që “piktori zyrtar” të arrinte përsosmërisht portretin e Enver Hoxhës, nga nis inskenimi tragjik i fatit të individit përballë turmës në diktaturë të qëndron gjatë, shumë gjatë në mendje në romanin e dytë të Rudi Erebarës “Epika e yjeve të mëngjesit”…Por, ky fatalitet ka qëndruar gjatë, edhe pas 26 viteve pas rënies së diktaturës në Shqipëri, duke u tranformuar në nostalgjinë e ndyrë, e paturp ndaj komunizmit…
Romani, nga është marrë edhe titulli, mban historinë e piktorit Edison Gjergo i dënuar për prirjet moderniste në art në vitin 1978, vit që shënon nisjen e romanit, dhe merret me vazhdën e survejimeve, dënimeve e burgimeve të njerëzve të zakonshëm dhe artistëve. Janë gjendje akute që mbajnë kujtesën dhe degjenerimin moral të diktaturës. Brukseli këtë libër e ka trajtuar si duket si një roman ku lexohet kultura utilitare e një vendi, ashtu si dhe krijuesve të tjerë, që morën pjesë në garën për Çmimin Evropian të Letërsisë 2017 duke marrë vlerësimin e një letërsie të mirë, gati për t’u njohur përtej kufijve, dhe që ndihmojnë në ndërtimin e dialogut ndërkulturor.
INTERVISTA:
Gjithmonë një çmim, sidomos në letërsi, është ngjarje, edhe pse këtu nuk ka një staturë të qëndrueshme, por ama një çmim evropian në letërsi nga BE si e mendoni?
Çmimin e akordon shoqata e botuesve shqiptarë si pjesë integrale e botuesve europianë. Institucioni i parë europian në Shqipëri me të drejta të plota është libri. Biblioteka Kombëtare dhe Shoqata e Botuesve Shqiptare janë sakaq vite përpara shtetit në integrimin tonë europian.
Përfitimi? Një tekst letrar nga bota shqiptare që përkthehet në shumë gjuhë, ju bëheni kështu një përfaqësues, një zë individual letrar që kapërcen kufinjtë. Në një vështrim prej lexuesi, është kjo bota, mendimi i duhur me të cilin do doje të njiheshe më tej?
Unë sapo jam njoftuar me detajet e mëtejshme të çmimit. Por e vlerësoj lart, jo vetëm sepse ky është çmimi i parë kaq i rëndësishëm që kam marrë për një vepër timen të plotë.
Je vlerësuar për romanin “Epika e yjeve të mëngjesit”, një libër voluminoz, paraqitur pa bujë panairin e vjetshëm të librit. A mund të kemi një panoramë se çfarë ka ndodhur me “jetën” e këtij romani pas daljes në treg?
Epika pati një jetë organike tregu që në panairin e librit. Unë besoj se u prit shumë mirë nga lexuesit e letërsisë në panair edhe meqë sot isha në librarinë Adrion, mësova se po merrej përditë pa zhurmë. Ky është fati më i mirë që mund të ketë një libër.
Diktatura, një situatë letrare pothuaj operacionale, në inde kush do mundet ta lexojë romanin tuaj, çfarë ju shqetëson Rudi ende sot? Fatalisht të pa ikur nga mendësia, ideologjia…
Libri është bazuar në ngjarje të vërteta. Ka marrë titullin e kompozimit të piktorit Edison Gjergo, si nderim kujtimit të tij, si një artist i dënuar për një pikturë me tetë vjet burgim edhe ne pune te detyruar ne minierë. Libri është brenga e thellë e mungesës së kujtesës kombëtare.
Është hera e dytë që Shqipëria renditet ndër vendet e përzgjedhura për të dhënë Çmimin Europian të Letërsisë, një çmim konsideruar prestigjioz që ka nisur prej vitit 2009. Edhe pse Erebara i përket një brezi që krijon prej 25 vjetësh letërsi, që njihet në shqip, si autor i disa veprave letrare, në letra thuhet se ky çmim Europian i Letërsisë (EUPL) shkon për talentet e reja në mbarë Europën dhe që nxjerr në pah pasurinë e letërsisë bashkëkohore europiane, duke tërhequr vëmendjen ndaj trashëgimisë unike kulturore dhe gjuhësore të kontinentit.
Megjithatë “përfitimi” letrar për autorin është i pakrahasueshëm nëse do kishim parasysh ndonjë përpjekje individuale për t’u njohur përtej kufinjve, ndërsa pritet të përkthehet në disa gjuhë kryesore europiane, si dhe të botohet me garanci letrare në shumë vende pas fitimit të këtij çmimi.
Duke u organizuar nga Komisioni Europian dhe pikërisht nga një Konsorcium i përbërë prej Federatës së Librarëve Europianë dhe Ndërkombëtarë (EIBF), Këshillit të Shkrimtarëve Europianë (EËC) dhe Federatës së Botuesve Europianë (FEP), ky çmim është i vlefshëm për të gjitha vendet pjesëmarrëse në Europën Krijuese, programi i financimit të BE-së për sektorët kulturorë dhe krijues për vitet 2014-2020. Konsorciumi për koordinimin dhe dhënien e këtij çmimi, ashtu si edhe në vitin 2014, përzgjodhi sërish Shoqatën e Botuesve Shqiptarë, për të organizuar procesin e këtij çmimi në Shqipëri.
Në Çmimin Europian të Letërsisë marrin pjesë gjithsej 36 shtete, të ndara në 3 grupe dhe që përzgjidhen një herë në 3 vjet. Vendet e përzgjedhura për vitin 2017 janë: Shqipëria, Bullgaria, Republika Çeke, Greqia, Islanda, Letonia, Malta, Mali i Zi, Holanda, Serbia, Turqia dhe Britania e Madhe. 12 fituesit e Çmimit Europian të Letërsisë për vitin 2017 janë: Rudi Erebara (Shqipëria), Ina Vultchanova (Bullgaria), Bianca Bellová (Republika Çeke), Kallia Papadaki (Greqia), Halldóra K. Thoroddsen (Islanda), Osvalds Zebris (Letonia), Ëalid Nabhan (Malta), Aleksandar Becanovic (Mali i Zi), Jamal Ouariachi (Holanda), Darko Tuševljakovic (Serbia), Sine Ergün (Turqia) dhe Sunjeev Sahota (Mbretëria e Bashkuar).
Kujtojmë që për herë të parë fituesi shqiptar i këtij çmimi ishte Ben Blushi me romanin “Otello, Arapi i Vlorës.” Në intervistën e mëposhtme, të realizuar në këtë rast të akordimit të çmimit, Erebara është një punë letrare që i ka përmbushur pritshmëritë e tij, nga dalja në treg vitin e shkuar, paraqitur në panairin e librit. Ndërsa vazhdon të jetë një shqetësim i vazhdueshëm për shkrimtarin, ashtu si edhe në romanin e mëparshëm “Vezët e thellëzave”, nisur nga një histori reale, e piktorit të njohur Edison Gjergo dënuar në diktaturë, se libri i tij “është brenga e thellë e mungesës së kujtesës kombëtarë”
Romani “Epika e yjeve të mëngjesit”
Romani është një dëshmi për fatin e Sulejmanit, një piktor shqiptar i punësuar në kompaninë e dekorimit shtetëror në kryeqytetin e Shqipërisë. Një çështje teknike që ndodhi në 16 tetor 1978, ditëlindja e diktatorit shqiptar Enver Hoxha, i atribuohet atij nga Shërbimi i Sigurisë Shtetërore. Rreth kësaj kohe, Shqipëria është gati të shkëpusë marrëdhëniet e saj me Kinën komuniste Mao. Gjithashtu më 16 tetor 1978, Józef Vojtyła, një prift nga Polonia komuniste, bëhet Papa Gjon Pali II në Vatikan. Në mbrëmjen e 16 tetorit, një dush i rëndë i lan shkronjat e sloganeve të shkruara nga kompania e dekorimit shtetëror në të kuqe të thellë, simbol i gjakut që u derdh gjatë luftës për liri nga luftëtarët komunistë. Edhe pse festimet mbarojnë, siguria e shtetit, nën urdhrat e drejtpërdrejta të diktatorit komunist, fillon kërkimin e autorëve, megjithëse asnjë autor nuk mund të ekzistojë. Sulejmani është një njeri i veçuar duke qëndruar në anën tjetër të hendekut të luftës klasore, të konceptuar dhe me fanatizëm të kryer nga komunistët në pushtet. Ndërsa ai mendon se po veçohet si viktimë, Sulejmani përpiqet të ndryshojë emrin e tij në Edmond. Ai gjithashtu bën një pikturë që tregon disa partizanë rreth një zjarri. Kjo shihet si një arsye e mirë për Sulejmanin që të ndëshkohet.
Fragment nga libri
”Enveri vështronte i mahnitur portretin gjigant të udhëheqësit dhe mendonte me vete se 24 metra me 12, është shumë pak për një gjigant të tillë njerëzor. Veri brenda tij tulatej përherë e më poshtë shallit të kuq të pionierit. Llastohej. Enveri i jashtëm, përballë portretit të Enverit udhëheqës, rroku me majën e gishtave dhe shtrëngoi fort teserën e partisë në xhepin e këmishës, ndërkohë që piktorët zyrtarë, bashkë me Ismailin dhe Edmondin, u larguan drejt makinës së drejtorit. Adriatiku ndoqi me sy makinën me piktorët zyrtarë tek largoheshin, dha porosi të mbledhin materialet e tyre dhe t’i fusin në ruajtje, të pastronin furçat dhe penelët, pastaj, megjithëse kishte dëshirë e nevojë për një kafe e pak pushim, u fut në zyrë të mendohej për autokritikën. Nxori një letër, e mori në dorë stilografin, pastaj ndali dhe u mendua një hop. Boja e stilografit ishte bojë zyrtare, nuk tregonte pendesën në një autokritikë. Stilografi dukej shumë prej burokrati mikroborgjez në një autokritikë, dhe fshihej lehtë me ujë. Boja e stilolapsit nuk fshihej, fjala e prishur mbetej. Gabimet tregonin se kishte shkruar me përgjegjësi, por edhe me zemër të pastër. Ndërgjegje të gjallë revolucionare. Tregonte për një zemër të lënduar nga gabimet e bëra pa dashje, nga lodhja dhe hopet e vështirësive të punës. Kështu që doli nga zyra, shkoi në kinkalerinë më të afërt dhe bleu një fletore e dy stilolapsa me rezervë. Shkoi dhe piu një kafe në këmbë, në gjellëtoren pranë stacionit të autobusëve të linjave të largëta. Aty ku nuk e njihte njeri, por e përshëndetën të gjithë nga kostumi i hekurosur. Kështu, me mendjen e tij po krijonte një imazh pendese, mendime me hall të madh, për të gjithë ata të ushqimit social të qendrës, të cilët, nëse i pyeste dikush nga organet kompetente, doemos do të tregonin si dëshmitarë: se ai kishte rënë në mendime të thella ndërkohë, po ecte në këmbë pa makinë dhe po pinte kafe në një gjellëtore të thjeshtë puntorësh. Aty ku ushqehej klasa për punë, aty po ushqente edhe ai autokritikën. Aty gjente frymëzimin. Proletar ishte edhe ai vetë; edhe pse me shkollë të lartë, ai ishte proletar me trashëgimi. Ishte fshatar i varfër e pa tokë. Nga një fshat i humbur i Shqipërisë së prapambetur nga regjimet sunduese obskurantiste. Ai ishte nga një fshat dhe nga një familje e lidhur me luftën, që në fillim. Kështu duhej ta niste autokritikën”.
