Kisha e Marmiroit është një objektet e kultit më të veçanta në zonën e Orikumit, Vlorë. Ajo mendohet se është ndërtuar në shekullin e XII dhe struktura e saj është ngjashme me pak kisha në Ballkan.
Kisha është e ndërtuar me gurë të papunuar . Për portat dhe fasadat janë përdorur gurë të punuar të cilët janë marrë nga rrënojat e Orikut antik.
Mendohet se ky objekt i përkiste dikur një manastiri të vogël. Kjo tezë mbështetet në gjurmimet dhe studimet shumëvjeçare të Institutit te Monumenteve të kulturës në Tirane.
Sipas botimeve të studjuesve Piro Thomo karakteristike e kishave në formë kryqi me kupolë është se ato ndeshen vetëm në manastire. Ndërsa nga mbikëqyrja e vendit vihet re se muret e Narteksit dhe disa të tjera rreth Kishës janë në gjendje të rrënuar.
Nga to ruhen deri më sot mbeturinat e një oxhaku, një dritareje dhe disa kamare të cilat menjëherë të krijojnë idenë se ato i përkisnin dikur veçse konakëve të një manastiri.
Në vitin 1971 kur Instituti i Monumenteve të kulturës e mori nën kujdesin e tij këtë objekt ai ndodhej në gjendje pothuajse të rrënuar. Nën drejtimin e Prof. Dr. Aleksandër Meksit kisha u rindërtua përsëri në formën dhe trajtat fillestare të saj.
Një video e publikuar nga fotografi Fation Plaku tregon pamjen nga ajri të kësaj kishe të veçantë.
Vlora, Radhima, Orikumi
Bregdeti jugor i vendit tonë është një ndër më të bukurit e Ballkanit. Qyteti i Vlorës laget nga deti Adriatik (deti Jon fillon fill pas gadishullit të Karaburunit) dhe ofron plazhe të mrekullueshme brenda qytetit dhe pranë tij: “Plazhi i ri dhe i vjetër”, “uji i ftohtë”, “Kalaja”, “Radhima”, “Orikumi”, e shumë të tjera.
Palasa
Plazhi i Palasës ndodhet në faqen e malit të Çikës. Është plazhi i parë i bregut pasi kalon qafën e Llogarasë. Ka shtrirje mjaft të gjatë dhe shërben si vend pritjeje për sportistët që hidhen me parashutë që nga qafa e Llogarasë.
Dhërmiu
Plazhi i Dhërmiut është nga më të bukurit e vendit tonë. Fashiti ndodhet në shpat mali buzë rrugës automobilistike. Në Dhërmi gjendet “Shpella e Piratëve” që është bërë e famshme nga libri i Petro Markos dhe më pas nga filmi me të njëjtin titull. Mendohet se në mesjetë piratët strehoheshin me anijet e tyre në këtë shpellë për t’u fshehur.
Himara
Mendohet se në Himarë është një nga peizazhet më interesante, si dhe një port i vogël ku ankorohen varkat e peshkatarëve. Plazhet e Himarës janë me rërë, ndërsa ata përreth janë me gurë të vegjël.
Borshi
Fill pas plazhit të Qiparosë vjen plazhi i Borshit, që dallohet nga ujë i pastër dhe bukuri e veçantë natyrore. Ky është plazhi më i gjatë i krahinës. Nuk duhet të lini pa parë ujëvarën e këtij plazhi piktoresk.
Fshati Vuno është vendosur në një nga pjerrësitë e vargmalit të Çikës, në një truall të ashpër shkëmbor me shtrirje në formë harku.
Viti/koha e ndërtimit: Shek. XIII-XIV (Shumica e ndërtimeve aktuale janë ndërtuar në shek. XVIII-XIX).
Emri i këtij fshati shfaqet për herë të parë në defterin përmbledhës të regjistrimit osman, në vitin 1431-1432, si pjesë e nahijes së Himarës, ku figuron si një fshat i vogël me 22 shtëpi.
Ndërsa dy shekuj më vonë në vitin 1693 ai shfaqet si një ndër fshatrat më të mëdhenj të zonës së Bregut të Detit. Banorët e këtij fshati kanë qenë shumë aktiv në rezistencën antiosmane të krahinës së Himarës.
Është shpallur Qendër Historike me Vendim të Këshillit të Ministrave nr. 30, datë 20.01.2016.
Emri i Vunoit apo banorëve të tij shfaqet pothuajse në të gjitha letrat që zona u dërgonte kancelerive perëndimore për të lidhur aleancë kundër pushtuesve osman, duke nisur me letrën dërguar Papa Gregorit XIII në vitin 1577, e deri tek ajo drejtuar careshës ruse Elisabetës, në vitin 1759.
Duke qenë një nga qendrat më të zhvilluara të zonës së Bregut, me kontakte të vazhdueshme me botën perëndimore, banorët e këtij fshati ishin mjaft të emancipuar.
Për këtë arsye ata ishin ndër të parët që u përfshinë në lëvizjen kombëtare, kontribuan në shpalljen e pavarësisë së shtetit Shqiptar, morrën pjesë në Luftën e Vlorës dhe ishin pjesë e lëvizjes antifashiste në Luftën e Dytë Botërore. Shumë nga personalitetet e spikatur në fushën e artit dhe kulturës, si dramaturgu Spiro Çomorra, shkrimtari i letërsisë për fëmijë Odhise Grillo, regjizori Dhimitër Anagnosti e aktori Robert Ndrenika e shumë të tjerë, janë me origjinë nga ky fshat.
Elementi më i spikatur i Qendrës Historike të Vunoit është pikërisht arkitektura e tij. Arkitektura dhe pamja piktoreske e Vunoit i bëri mjaft përshtypje edhe peizazhistit e shkrimtarit të njohur Anglez Edward Lear, i cili nga vizita e tij në vitin 1848 shprehet: U habita nga madhësia, karakteri, rregulli dhe pastërtia e shtëpive në Vuno, të cilat ngjanin me Palazzi të qyteteve Italiane.
Nga pikpamja urbanistike Vunoi karakterizohet për kompaktësinë e ndërtimeve, harmonizimin e përsosur me truallin dhe vendosjen e shkallëzuar të banesave, të cilat shfaqen qartë, pa mbuluar njëra tjetrën, duke krijuar një ansambël piktoresk.
Ndërtimet shumë afër njëri tjetrit, kanë krijuar një rrjetë të dendur rrugor. Kjo ka bërë që në mjaft raste të ngrihen banesa edhe mbi rrugë duke siguruar kalimin nëpërmjet qemeresh cilindrike.
Për të lehtësuar kalimin në kthesat e forta, qoshet e ndërtimeve zbuten me thyerjen karakteristike. Tipologjia e banesave është mjaft e larmishme, duke nisur me ato më të thjeshtat me kat e gjysmëkat, banesat e fortifikuara e deri tek komplekset ndërtimore. Elementët arkitektonik të harqeve, qemerëve e qosheve të punuara janë përdorur mjaft dendur, duke u dhënë ndërtimeve pamje monumentale.
Bibliografia: E. Lear., Në Shqipëri (Ditar udhëtimesh 1848-1849), ShB Plejadë, Tiranë 2008, f. 181-182; E. Riza., Arkitektura e banesës popullore në zonën e Bregut të Detit, Monumentet 19, 1980, f. 3-51; F. Duka., Shekujt Osmanë në Hapsirën Shqiptare (Studime dhe dokumente), UET Press, 2009, f. 131-149; P. Thëngjilli., Aspekte të përpjekjeve të himarjotëve për liri (Shek. XVI-XVIII), Himara në Shekuj, ASHESH, Tiranë 2004, f. 124-150.
Qendra Historike e Fshatit Vuno ndodhet në territorin e Bashkisë Himarë, në rrugën nacionale Vlorë-Sarandë dhe drejt saj mund të shkoni me çdo mjet transporti.
Nën kurorën e lisave që ngrihet në qendër të fshatit ndodhet Manastiri i Shën Nikollës. Jo larg tyre ndodhet rrapi i vjetër shekullor, për të cilin legjenda thotë se “nën rrapin e madh e të vjetër, burrat e vendit uleshin e kuvendonin”. E sot, piluriotët mblidhen ngaherë në atë vend teksa ulen e flasin e zhvillojnë aktivitete. Aty mblidhen edhe turistët e parë që vizitojnë Pilurin, apo, ashtu siç quhet ky vend, “ballkoni i bregut”.
Të shkosh në Pilur
Nga rruga kombëtare në boshtin e jugut, pas Palasë, Dhërmiut, Vunoit dhe Himarës Fshat, në Himarë marrim në të majtë të rrugës automobilistike ku ecim drejt Pilurit, i cili ngrihet në 700 metra lartësi. Nga larg, duket si një grumbull pemësh i rrethuar nga një mur guror tejet i madh.
Rruga kalon më pas në një të përpjetë, ngjitur me një faqe mali të zhveshur dhe të thepisur, por pamja që të shfaqet është një nga më marramendëset e rivierës shqiptare, diagonal me detin. Pamja e parë e fshatit shfaqet nga poshtë tij, ku rruga më në fund arrin kreshtën, pothuajse si një galeri që kalon përmes pemëve për të dalë përfundimisht aty ku ndihet se është çatia e botës.
Në kujtimet e tij, dy shekuj më parë, poeti dhe udhëtari i famshëm anglez, Edward Lear, tha: “Piluri duket si të jetë vënë mes parajsës/qiellit dhe reve”. Mbi të, Maja e Pikës së Cipthit ngrihet në një lartësi rreth 1800 metrash mbi nivelin e detit. Në pllajë, fusha e Vanovës, në lindje, dhe ajo e Vumlos në juglindje, qëndrojnë në një lidhje të ngushtë harmonike mes tyre nga mënyra se si kanë qenë projektuar, punuar e sistemuar në tarraca gjatë komunizmit nga aksionistët për mbjelljen e kulturave të ndryshme bujqësore.
Piluri në histori
I njohur si ballkoni i bregut, ky fshat ndodhet dikund tjetër prej andej nga u ngjiz. Emri “Pilur” u shfaq fillimisht më 1431-1432 si pjesë e nahijes së Sopotit (sot Borshi, rreth 20 kilometra më në jug), me gjithsej 13 shtëpi.
Kjo vendndodhje e dikurshme ishte pikërisht mes Kuçit të sotëm dhe Kudhësit, shumë më ulët në lartësi. Në vitin 1506 dhe sërish më 1520, ndaj rezistencës osmane, që u përhap në gjithë bregun, piluriotët refuzuan regjistrimin me Timarët, si shenjë qëndrese kundër pushtimit osman.
Pas 30 vitesh, më 1551, Piluri u numërua dhe regjistrua edhe një herë; veçse këtë herë si pjesë e një vendbanimi të afërt, të njohur si Sanxhaku i Delvinës. Që atëherë numri i shtëpive u rrit në 60 të tilla.
Ashtu si himariotët, edhe piluriotët ishin aktivë në rezistencën ndaj regjimit osman. Emrin e këtij fshati e gjejmë edhe në letrat e dërguara nga Papa Grigori XIII në vitin 1577, careshës ruse Elisabeta Petrovna, në vitin 1759, por edhe perandorit austriak Franc Jozefit II, në vitin 1786.
Për shkak të këtij qëndrimi dhe raprezalieve, në vitin 1750, popullsia u detyrua nga trupat osmane të lërë vendbanimin fillestar pranë Kuçit dhe të zhvendoset, në një pjerrësi poshtë fshatit të sotëm dhe më pas në majë të kodrës, aty ku gjenden edhe sot. Por ende sot, në të dyja vendbanimet, ruhen mjaft mirë rrënojat e dikurshme të shtëpive piluriote. Ato mund të vizitohen në prani të një udhërrëfyesi vendës dhe duhet të keni eksperiencë në ngjitjet malore.
Pas pushtimit të Himarës nga Ali Pashë Tepelena në vitin 1810, Piluri u bë pjesë e zotërimeve të Pashait të Janinës, ndërsa pas shpalljes së Pavarësisë më 17 mars të vitit 1913, Piluri së bashku me fshatrat e tjerë të Himarës iu përgjigj pozitivisht kërkesës së qeverisë së Vlorës për t’iu bashkuar shtetit shqiptar.
Në Pilur sot gjenden dy vendbanime që më parë kishin qenë të banuara që në periudhën e bronzit të vonë, në shekujt VII – VI Para Krishtit, si Fortifikimi i Majës së Qytezës në perëndim të fushës së Vumloit dhe një tjetër që ndodhet në kodrën e Kolëzës në jug të fushës së Vumloit.
Po atje, në këmbët e kodrës së Kolëzës, ndodhet edhe një nekropol antik i quajtur nga vendasit si Varret e Jelimëve, ku nga kjo varrezë antike ruhen ende edhe sot varre të tipit cist, të datuara në shekujt II-III Para Krishtit.
Gjetje të lashta të periudhës antike janë vërejtur edhe në lindje të fushës së Vanovës, në vendin e quajtur Rësa, si dhe në Toçile, ku janë zbuluar gjurmët e një ujësjellësi të periudhës romake.
Në vend të mbylljes
Fshati i sotëm Pilur ofron për turistët shtëpi pushimi apo shtëpi pritëse, ku vizitorët “përballen” edhe me copëza të historisë së lashtë piluriote, që nga traditat, zakonet apo aftësitë artistike të këtyre banorëve, ku dy prej shtëpive të këtij fshati shesin produktet e tyre artizanale.
Duke iu referuar regjistrit të popullsisë në vitin 2015, në Pilur jetojnë afërsisht 500 banorë. Por banorët deklarojnë me krenari se janë pasardhës të po atyre familjeve që kanë jetuar në këtë zonë që prej shekullit të XV
Edhe pse në dimër, fluksi i të huajve që hyjnë në Shqipëri ka ardhur në rritje. Sipas statistikave të INSTAT, në dy muajt e parë të vitit kanë hyrë 423 mijë shtetas të huaj, me një rritje prej 18% në krahasim me të njëjtën periudhë të një viti më parë.
Në vend të parë qëndrojnë shtetasit nga Kosova, të cilët pas “braktisjes” së vitit të kaluar, i janë rikthyer sërish shtetit amë. Sipas INSTAT, në dy muajt e parë të vitit kanë hyrë 140 mijë shtetas nga ky vend, me një rritje prej rreth 17%.
Në vend të dytë janë maqedonasit, me rritje 14% për dy mujorin, por që i dedikohet kryesisht janarit, pasi në shkurt numri i tyre ka qenë në rënie.
Në Shqipëri kanë hyrë rreth 61 mijë shtetas greke në janar-shkurt, me një rritje prej gati 19% me bazë vjetore.
Nuk shkoojnë vetëm shqiptarët në mal të Zi për fundjavë. Edhe malazezët kanë filluar të preferojnë Shqipërinë., duke u renditur të katërtit, me rritje prej 17%, me gati 50 mijë shtetas të hyrë.
Italianët vijojnë ta kenë të preferuar Shqipërinë, teksa numri i hyrjeve u rrit me 13% në 13 mijë shtetas.
Për shtetasit e tjerë hyrjet kanë qenë më të ulëta sesa 10 mijë. Anglezët, amerikanët, zviceranët, gjermanët polakët kanë ardhur në rritje.
Në sezonin e verës pritet që turistët e huaj të shënojnë sërish rritje.
Mund të ndodhë që një copë e stërmadhe shkëmbi, të bëhet objekt dhe subjekt legjendash që vijnë nga lashtësia, deri në ditët tona.
Faktorë natyrorë mund ta kenë shkëputur nga mali mëmë, e kanë rrokullisur disa dhjetëra metra poshtë deri sa ka qëndruar në mënyrë të çuditshme mbi dy këmbë prej guri.
Por, pavarësisht kësaj, njerëzit kanë thurur legjenda e histori që, janë transmetuar brez pas brezi, për të ardhur deri në ditët tona. Kjo copë shkëmbi, unikale në llojin e vet, për përmasat dhe mënyrën e vendosjes, është shndërruar tashmë në një simbol për fshatin pranë të cilit është vendosur.
Për këtë objekt, Koha jonë sjell një histori.
“Guri me Qiell” është një objekt natyror i jashtëzakonshëm në rrethin e Vlorës. Ai ndodhet në majën e Malit të Lipes, në afërsi të fshatit Vranisht, në një largësi prej 65 km në juglindje të qytetit.
Për të shkuar tek ky vend, duhet të udhëtosh për rreth 90 minuta në një shteg kafshësh. Prej lartësisë ku ndodhet ky monument i natyrës, spikat një pjesë e madhe e luginës së Lumit të Vlorës.
Studiuesit thonë se “Guri me Qiell” është një monument prehistorik, që lidhet me periudhën e neolitit të vonë dhe me epokën e bronzit, që shkon deri në 4 – 9 mijë vjet më parë.
Në një interpretim tjetër sipas legjendave të zonës, kjo vepër e arkitekturës prehistorike ka lidhje me kultet mbivarrore si dhe atë të Diellit. Ai është një gur i stërmadh gjigand, që duket sikur është vendosur nga dora e njeriut mbi dy shkëmbinj të tjerë, duke krijjuar trajtën e një tryeze që legjendat thonë se, është “Tryeza e Perëndive”.
Ndoshta edhe për këtë arsye, guri, në formën e një paralelopipedi me një peshë që mund të shkojë deri në 10 tonë, emërtohet ndryshe edhe “Sofra e zotit”. Banorët e zonës e konsiderojnë atë si një dhuratë e natyrës për një vend të ashpër malor, sikundër është Lumi i Vlorës, me fshatrat e veta. Nga ana tjetër, ky monument, është i vendosur përballë malit të Bogonicës, që shqipërohet “Vendi I Zotit”.
Kjo etimologji, sipas muzeologëve, përbën edhe një nga gjërat e veçanta të këtij monumenti, që qëndron në një mjedis mjaft të pasur me histori të ngjashme. Pak më tej ndodhet vendi që emërtohet “Lëmi i Lejlerëve”, një vend i shenjtë që vjen nga periudha pellazge i emërtuar ndryshe “Pjella e bardhë”. Në një drejtim tjetër është shpella dikur e banuar e Lipes.
Ky gur, që vlerësohet si një nga monumentet e rëndësishme në rrethin e Vlorës, është eksploruar shumë pak. Përveçse banorëve vendas dhe atyre nga Vlora, si dhe studjuesve, “Guri me Qiell”, ka zgjuar interesin e mjaft të huajve. Deri para pak vitesh, në vendin ku ndodhet “Guri me Qiell”, vinin çdo verë një numër i konsiderueshëm turistësh e studjuesish francezë, falë një iniciative private të poetit popullor, Muhamet Tartari, udhëheqës i grupit folklorik të Vranishtit.
Ata ngrinin çadrat në territorin ku ndodhet monumenti, një vend i ashpër malor dhe kalonin aty ditë të tëra, duke shijuar prodhimet blegtorale e bujqësore të zonës, nën freskinë e malit dhe hijen e këtij guri.
Apollonia si qytet u themelua në fillim të shekullit të shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinti.
Apollonia ndodhet 12 kilometra larg qytetit të Fierit. Apollonia si qytet u themelua në fillim të shekullit të shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinti. Të dhënat e para të pranisë së tyre janë të dokumentuara rreth vitit 588 para Krishtit. Emrin qyteti e mori për nder të perëndisë Apollon. Ndër 24 qytete në të gjithë botën mesdhetare që mbanin këtë emër në Antikitet, Apollonia e Ilirisë ishte më e rëndësishmja dhe luajti një rol të madh si ndërmjetëse tregtare mes helenëve dhe ilirëve.
Apollonia ishte në atë kohë një qytet i madh e i rëndësishëm në afërsi të lumit Aoos (Vjosë). Llogaritet që qyteti të ketë pasur rreth 60 000 banorë, një shifër rekord për Antikitetin!
Apollonia e ruajti madhështinë e saj edhe në periudhën romake. Shkolla apolloniate e arteve te bukura ishte me famë në të gjithë botën antike. Në momentin kur në Romë, gjatë një komploti në Senat u vra Jul Cezari, nipi i tij Oktavian Augusti studionte oratorinë në Apolloni.
Kronikat romake tregojnë se si ai, me të marrë vesh lajmin e vrasjes së Cezarit u nis me një anije nga Apollonia dhe kur, pas disa kohësh vetë Oktaviani u bë Perandor, e ruajti mirënjohjen për qytetin ku kishte studiuar duke e liruar Apolloninë nga të gjitha taksat.
Pas një tërmeti në shek. III e.s lumi Aoos ndërron shtrat duke e shkëputur qytetin nga deti. Goditja rezultoi fatale në një epokë kur i gjithë aktiviteti tregtar zhvillohej në lidhje me detin. Qyteti e humbi gradualisht rëndësinë ekonomike duke u shndërruar në një qendër të thjeshtë fetare.
Por shuarja graduale dhe jo e dhunshme e jetës qytetare si dhe shndërrimi i zonës përreth në kënetë, të bonifikuar vetëm pas vitit 1945, bëri që zona arkeologjike të ruhet mjaft mirë. Arkeologët e quajnë Apolloninë Pompei i Shqipërisë, pasi vetëm 10% e territorit të qytetit të dikurshëm është zbuluar deri më sot.
Me interes të madh për vizitorin në Apolloni janë monumenti i Agonotetëve, Odeoni, Biblioteka, muri rrethues, Portiku, vila me impluvium, vila romake me mozaikë, muzeu arkeologjik, Kisha e Shën Mërisë etj.
Territori i madh i mbuluar me monumente, panoramat dhe peizazhet e mrekullueshme mbi fushën e Myzeqesë dhe Detin Adriatik nga njëra anë, si dhe rruga automobilistike në gjendje të shkëlqyer, pozita e favorshme gjeografike pranë qyteteve të mëdha dhe plazheve të jugut nga ana tjetër, e bëjnë Parkun Arkeologjik Apolonia lehtësisht të arritshëm për vizitorin dhe një destinacion të privilegjuar për turizmin kulturor në Shqipëri.
