Turizem

Epiqendra e qytetërimit në një zonë të tillë kodrinore gjendet në lartësinë 613 m mbi det. Në këtë pikë pozicionohet kodra më e lartësuar ku fillojnë rrënojat e qytetit antik,duke pësuar shtrirje në kohë nëpër sheshet e taracave.Kodra ku ka jetuar për 1 mijë vjeçare qyteti ilir i Amantias ka formë koni.Ajo është pjesë e veçuar nga vargmali,që përthyhet me një përrua.

VENDODHJA
Qyteti antik Amantia gjendet në kodrinën që ka mbajtur këtë qytetrim ilir në mes të rrjedhës së dy lumenjve me një shtrirje deri në det.Në verilindje lumi Vjosë i krahinës Mallakastër.Në jugperëndim shtrihet lugina e lumit Shushicë.Qyteti antik,rrënojat dhe gjurmët e tij janë zbuluar në fshatin Ploçë të rrethit Vlorë,ato gjenden në një kodër 34 km larg nga qyteti i lashtë i Aulonës. Kohëekzistenca e Amantias shkon përtej kufijve të 10 shekujve jetë. Arkeologët e paraqesin Amantianë në ekzistencën e këtij qytetërimi në një limit kohor prej 1 mijë vjecari.Nëq librin e jetës së këtij qyteti është ende i pazbardhur por mendohet,se ky qytet ka jetuar brenda kufinjëve të një mijëvjeçari. Amantia ka qene qytet tipik ilir i vendosur ne maje kodre, nje karakteristik kjo per vendbanimet e fortifikuara ilire. Gjatesia e përgjithshme e mureve rrethuese te qytetit eshte 2200 m, ndersa sipërfaqja e brendeshme e fortifikimit ishte 500 e gjate dhe 60 m e gjere. Amantia eshte themeluar rreth viteve 350 para krishtit, dhe ka mundesi te jete ndertuar nga fisi ilir i Taulanteve qe ka dominuar ushtarakisht ne rajonin nga Epidamni deri ne gadishullin e Akrokerauneve ( Karaburun). Kjo fortese e madhe dhe e fuqishme kishte dy porta kryesore dhe dy kulla mbrojtëse ne veri. Amantia luajti nje rol te rendesishem mbrojtes qe nga lugina e lumit te Vjoses ne drejtim te lindjes, si dhe te rruges ne drejtim te bregdetit dhe Gjirit te Vlores.
Qyteti i Amantias, ndryshe nga shume qytete ilire te vendosura me ne veri me nje kulture primitive, u zhvillua shume shpejt ekonomikisht, nga ana kulturore si dhe duke pasur edhe një prosperitet te rëndësishme ushtarakisht dhe politikisht qe i jepte një rol dominant ne rajon.
Rrugëtimi i periudhave të këtij qyteti në hapësirën kohore është i tillë:
1-Kohëlindja e Amantiasë është rajvizuar ,në kohëshekuj të largët.Sipas të dhënave të mbledhura në shekullin e IV p.e.s Amantia gjendet një qendër e rëndësishme skllavopronare.Në botimet që kanë përcjellur lulëzimin e këtij qytetërimi ilir thuhet se në shekullin e IV p.e.s ka qenë koha kur Amantia nga një vendbanim jo aq i rëndësishëm,bëhet qytet,shprehet arkeologu S.Animali në studimin e tij:” Amantia”.Në gjysmën e parë të këtij shekulli u ngritën murre,që rrethonin majën e akropolit.Rreth tij dhe në tarraca ,në kodrinë u shtri qyteti ilir.Ka të dhëna që flasin se qyteti ilir pësoi një bum me ndërtime ,të veçantë të cilat i përshtaten zonës kodrinore ku shtriu gjymtyrët qyteti antik.Godinat me karakter publik u ndërtuan në tarraca u rrethuan me murre.Qyteti kodrinor i Amantias përbënte një pamje të veçantë, por dhe krejt të ndryshme nga qytetet ilire dhe ndryshimi vihej re tek ndërtimet në sheshe tarracash të këtij qyteti antik tërësisht kodrinor.
2-Në shekullin e III-II p.e.s qyteti ilir i Amantia njihet një qytet me zhvillim.
3-Duke mbritur drejt shekullit të I p.e.s qyteti kodrinor i ilirëve bie nën zaptimin e pushtimit romak,ndërkohë që ekonomia,tregtia janë nën zotërimin e romakëve.Periudha e pushtimit romak krijon për qytetin ilir fenomemin e zbehjes së tij.Fillon të ndihet rënia e ngadaltë e këtij qytetërimi.
4-Ka të dhëna që sjellin faktin se në fund të antikitetit,Amantia përmendet si qëndër peshkopale.Gjurmë kultesh gjenden në këtë qytet.
5-Duke ardhur kohë e mesjetës Amantia është një qytet i zhdukur,por jo i haruar nga harta e qytetërimeve ilire.
Qyteti i Amantias, ndryshe nga shume qytete ilire te vendosura me ne veri me nje kulture primitive, u zhvillua shume shpejt ekonomikisht, nga ana kulturore si dhe duke pasur edhe nje prosperitet te rëndësishme ushtarakisht dhe politikisht qe i jepte një rol dominant ne rajon.

RËNDËSIA

Qyteti antik Amantia ka identitetin e vet .Amantia ka qënë dhe mbetet një qytet ilir në Ilirin e Jugut.E parë një rrafshë vlerash,Amantia ka qënë qëndër e zhvilluar në Ilirin e Jugut.Ky qytetërim ilir ka njohur një zhvillim të madh ekonomik,matërial,shoqëror,shpirtëror.

ZHVILLUAR SI QYTET

Qyteti Amantia është zhvilluar një zonë kodrinore.Aty është rrënjëzuar ,nga të dhënat dëshmohet se në shekulin e IV p.e.s është një qëndër e rëndësishme.E zhvilluar në zonë kodrinore nën këmbët e malit,qyteti antik ka qënë i fortifikuar me murre.Por në ndryshim nga qëndra të tjera që i përkasin kësaj periudhe,qyteti i Amantiasë e ka kapërcyer këtë dimesion fortifikues,duke kërkuar dhe gjetur shtrirje jashtë murreve përreth akropolit.Ndryshimi befasues në Amantia është vrejtur në ngrehinat,ndërtesat publike, këto ndërtime nuk gjënden të shtrira në toka pjellore anës lumenjëve,por në lartësi kodrash brenda shesheve ose tarracave,që rrethoheshin me murre.

EKZISTENCA
Kohëekzistenca e Amantias shkon përtej kufinjve të 10 shekujve jetë.Arkeologët e paraqesin Amantianë në ekzistencën e këtij qyteterimi në një limit kohor prej 1 mijë vjecari.Nëq librin e jetës së këtij qyteti është ende i pazbardhur por mendohet,se ky qytet ka jetuar brenda kufinjëve të një mijëvjçari.Rrugëtimi i periudhave të këtij qyteti në hapsirën kohore është i tillë:
1-Kohëlindja e Amantiasë është rajvizuar ,në kohëshekuj të largët.Sipas të dhënave të mbledhura në shekullin e IV p.e.s Amantia gjëndet një qëndër e rëndësishme skllavopronare.
Qyteti Amantia është zhvilluar një zonë kodrinore.Aty është rrënjëzuar ,nga të dhënat dëshmohet se në shekulin e IV p.e.s është një qëndër e rëndësishme.E zhvilluar në zonë kodrinore nën këmbët e malit,qyteti antik ka qënë i fortifikuar me murre.Por në ndryshim nga qendra të tjera që i përkasin kësaj periudhe,qyteti i Amantiasë e ka kapërcyer këtë dimension fortifikues,duke kërkuar dhe gjetur shtrirje jashtë mureve përreth akropolit.Ndryshimi befasues në Amantia është vrejtur në ngrehinat,ndërtesat publike, këto ndërtime nuk gjenden të shtrira në toka pjellore anës lumenjve,por në lartësi kodrash brenda shesheve ose tarracave,që rrethoheshin me murre.
1-Kohën e hershme.Shekullin e saj, qytetërimin amantas.
Ky ishte një qytetërim ilir.Dëshmi, gjurmët e këtij qytetërimi,sot i gjen te muret rrethues,nekropoli,stadiumi,tempulli i Afërditës,varrezat por stadiumi është me 4000 vende është pjesa e ruajtur më mirë.15 ha një sipërfaqe kjo ,përkufizon hapësirat dhe pjesët e tij.
2-Amantia është e pozicionuar në lindje.Sikur dielli,që lind më parë në këtë brinjë.Dielli më parë,lind në Amantia.Në rrugëvajten në Sevaster,vështrimin të bie përmbi Amnatien.Nga një shteg që zbret pas qafe,vendi është në pëllëmbë.
3-Dëshmia eHilë Mosi :”
:”Nga juglindja e Vlonës ndodhej Amantia 30ml rromane larg nga Apollonia në u’dhë qi shpjen në Hadrianopolin e Eprit (rreth Gjinokastrës).Krahina e Amantinit nga perëndimi hapej deri në breg të detit.Nga ky shkak në kohën e re dijetarët e kërkojshin ketë vend afër gjiut të Vlorës,por Patsch-I i gjet rrënimet në Pljoç nja 22 km në vizë ajërore nga juglindja e Vlonës,në një vend malesh ndërmjet Vjosës dhe Sushicës.Mosi përshkruan se atje ndodhen edhe murret e qytetit me turra përmbi 3m nal,rrënimet të një dere,të dy ndërtesave të mëdhaja,shkrime varresh,shtatje(heqel).

Sipas studjuesve burimet citohen se i përket shek.IV p.e.s.Amantia kishte të fortifikuar akropolin 220 m.Qyteti shtrihej në shpatet me sip 15 ha.
Shek.3 e gjen kryeqëndrën ekonomike e kulturore të Koinonit, Matohasanajt, Cerjas, Hadëraj.

Gjate shek.3-2 p.e.s. kultura fizike pati zhvillim te vecante dhe u ndertuan vepra monumentale Stadiumi i Amantias ne shek 3 p.e.s.Ky stadium ka forme antike tipike me piste 184.8 m te gjate dhe 12.25 me te gjere dhe ruhet shume mire. Ne njeren ane te stadiumit ka 17 radhe shkallesh dhe ne anen tjeter 8 radhe te ndertuara me bloqe guresh gelqerore .Të dhënat që sjellin arkeologët shqiptarë:”Krahas qyteteve te njohura ne territorin e Ilirise se Jugut linden edhe tog qytetesh ilire Bylisi, Amantia, Dimali, Albanopoli, Lisi etj Ato u vendosen ne kodra e maja te larta dhe rrethoheshin me mure te bere me teknike te larte. Kjo deshmohet ne ndertimin e portave dhe te kullave mbrojtese.

*Drejtor i parkut arkeologjik Amantia

PARKU ARKEOLOGJIK I AMANTISË

Parku Arkeologjik i Amantiasë është shpallur .

Sipërfaqia :15 hektarë
Pozicioni :Ndodhet në majën e kodrës të fshatit Ploçë
Në juglindje:Kalon rruga e vjetër Vlorë-Tepelenë.
Veri:vargu i kodrave
Perëndimi:varrezat
Jug:kufizohet me luginën e përroit.

Vendodhja :34 km nga qyteti bregdetar i Vlorës.
Itenerari: rruga për në parkun Arkeologjik Amantia përshkon luginën e lumit Shushicë si dhe fshatra të kësaj krahine nëpërmjet këtij itenerari tashmë të zbardhur:
Vlorë-Qishëbardhë -Drashovicë-Kotë-Vajzë-Ploçë.
Rrugë lidhëse depërton deri në fshatrat e zonës Kudhës- Gërhotit.

Qyteti antik i Amantias gjendet i shtrirë në kreshtën e një kodre mes dy majave në këmbë të një vargëkodrinash.

1- Murri rrethues i akropolit
2-stadiumi
3-tempulli dhe kisha
4-nekropoli

POZICIONI GJEOGRAFIK I AMANTIA NË RRETHIN E VLORËS

Amantia ,ky qytet ilir me rrënojat e saj, që gjenden aktualisht në fshatin Plocë,ka një shtrirje gjeografike në pjesën verilindore të qytetit bregdetar të Vlorës,që lagët nga deti.
AMANTIA PËRMES DY LUMENJËVE
Lumi i Vjosa
Gjarpëron në 76km qe shërben edhe si kufi natyror midis rrethit te Fierit dhe Vlorës.ka prurje 21000l/s
Lumi Shushica
E vetmja dege e Vjosës me rrjedhjen e poshtme, që përshkon pjesën më të madhe të gjatësisë lindore të Vlorës. Me një gjatësi afro 80 km. Fillimin e rrjedhjes e ka ne gryken e Kucit .

Nga HAMZA MALAJ

Sado me flatra të jetë fantazia ime, sot pas 100 vjetësh, ajo kurrë nuk mund të arrijë të pasqyrojë madhështinë e veprës së gjyshërve tanë, të cilët që në momentet e para të shpalljes së pavarësisë, u nisën vullnetarë për të çliruar Janinën.

Ata u nisën në mëngjes herët. Lanë fëmijët në gjumë duke u dhuruar puthjen e fundit kur flinin si ëngjëj, lanë kopetë pa nxjerrë nga vathi dhe nënat e nuset me lotët në sy e duke iu dridhur buza dhe ikën. Ikën me kokën prapa por me shumë shpresa. Atmosfera ngazëllyese që kishte mbuluar gjithë Shqipërinë, tashmë të pavarur e me shtetin e saj, i kishte bërë me krahë. Shqipëria u bë, dhe kjo ishte kryesorja. Kjo ishte gjithçka: gëzimi, hareja, jeta dhe vdekja. Të gjitha tashmë i takonin, asaj, Shqipërisë.

Askush nuk e di numrin e saktë të tyre. Dihet vetëm që si çetë bënin pjesë në batalionin e Vlorës. Dihet po ashtu se në ato luftime lanë 16 dëshmorë. 16 dëshmorë nga një fshat me 80 shtëpi. Shumica e tyre ishin të rinj. Me shtatin e gjatë si lisat e Qyramengës, me cullufet që u vareshin mbi ballë, me ata sy të bukur e vetullat kaleshe, me atë ecjen e shkathët si gjahtarët e egërsirave, ata përfaqësonin një forcë si ujët e përroit të Brashecit që kur del nga shtrati, nuk vë re se kë e çfarë gjen përpara. Donin të bashkonin të gjitha krahinat me Atdheun, donin ta bënin Shqipërinë të plotë.

Kur dolën te kthesa e Brashecit kthyen dhe një herë kokën prapa. Një tis i hollë mjergulle trazuar me tymin e zjarreve të porsandezur kishte mbuluar fshatin.

-Si vello nusërie, tha dikush.

-Në dasëm vemi, e pasoi tjetri dhe pas kësaj ra një heshtje e trishtë. Secili mendonte për punët dhe hallet që la prapa.

U nisën në dimër. Nuk kishin çelur akoma lulet e kumbullës dhe të lofatës. Në pllajat e Vaskes, Drenikës dhe Shullerit të Policës bari i mbrojtur gjatë gjithë vjeshtës ishte bërë për t’u korrur. Lule delet midis gjelbërimit ngjanin si miliona flutura të bardha të cilat i bënin karshillët ngricës. Poshtë lumi Shushica, atë ditë vezullonte një ngjyrë kristali. E shikoje dhe magjia e tij të rrëmbente. Ç’ishte gjithë ai shkëlqim mbi sipërfaqen e tij? Mos vallë donte edhe ai të përshëndetej e të ndahej me ta? Natyra fshatit tonë, Bratit, i ka falur shumë bukuri, por mbi të gjitha, Shushicën. Me të ishin të lidhura gjithë kujtimet e djemve që u nisën. Lamtumirë Shushicë, perla e fshatit tonë!

Fshatit i kishin ikur djemtë, pjesa më e bukur e jetës së tij. Por kjo nuk ishte hera e parë. Ai në luftë e kishte kaluar jetën dhe prandaj e dinte që te kjo ikje qëndronte madhështia e tij. Vitet që do të vinin më pas, do të kishte ikje të tjera dhe, përsëri, madhështia do të rritej dhe jehona e saj do t’i kalonte hapësirat e tij. Te këto ikje do të qëndronte krenaria dhe stoicizmi i gjithë fshatit. Dhe këto ikje do të ngjiznin atë që ne e quajmë ndjenja e traditës dhe e vazhdimësisë, ndjenjë e cila, për ditë pasurohet dhe asnjëherë nuk ka fund. Sa herë u lëndua, sa herë u palgos e u vra, sa herë u shkretua ky fshat, por kjo ndjenjë bëri që ai të qëndronte në këmbë. Lindnin brezat e rinj dhe në kokën e djepit pikturohej shqiponja dhe dyfeku. Dhe fshati im lindte shumë fëmijë, të cilët para ABC mësonin kuptimin e këtyre simboleve, që nënat e tyre të reja dhe gjyshet ua këndonin në ninullat për t’i zënë gjumi.

Në kryengritjen fshatare të vitit 1847 kundër reformave të Tanzimatit ata kishin ikur përsëri dhe përkrah Gjolekës luftuan në Mifol e në Delvinë. Në letrën e drejtuar mbretit të Greqisë më 15.8.1847 ku i kërkohej ndihmë për luftën kundër Turqisë, është edhe firma e burrit trim e të zgjuar, bashkëfshatarit tonë Lilo Qendro. Në vitin 1848 Turqia internoi shumë udhëheqës të Labërisë e midis tyre edhe Matan Haxhiun e Lilo Qendron nga Brataj.

Gjemit ‘e detit arrinë,

Na kërkojnë parësinë,

Në Brataj Matan Haxhinë,

Lilo Qëndro nishallinë.

Kjo, këngë, megjithëse kanë kaluar mbi 200 vjet, këndohet edhe sot. Këndohet sepse ajo pasqyron jo vetëm një gjëmë të madhe, mbi 500 vetë të internuar, por edhe një heroizëm të madh, një atdhedashuri të zjarrtë. Matan Haxhiu ynë vdiq në internim, ndërsa Lilo Qendrua u kthye pas pesë vjetësh.

Dhe ikje të tilla, të mbuluara me zulmë, pasonin njëra tjetrën. Pas Lidhjes së Prizrenit, veprimet antiturke, si kudo edhe në fshatin tonë u rritën së tepërmi. Sulmoheshin karvanet e prapavijave turke, kapeshin patrulla e korjerë, dhe organizoheshin kudo prita. Pasho Poraqi bashkëfshatari ynë kishte organizuar një grup të tillë. Tregojnë se ua nxiu jetën trupave turke. Por, më në fund, në befasi e kapën në fshatin Shkozë të Kudhesit. E çuan në burgun e Beratit, ku pas disa ditësh e gjetën të vrarë brenda në qeli. Kushedi çfarë qëndrimi burrëror do ketë mbajtur, sepse nga ky qëndrim u keqtrajtua në mënyrën më mizore krejt fisi i tyre. Turqit u morën gjithë pasurinë, përfshi edhe shtëpitë, duke i detyruar kështu të iknin nga fshati. Ata ikën por fshati nuk i harroi. Bashkëfshatarët e mi të mrekullueshëm, megjithëse i kishin blerë nga turqit, për të mos i lënë shkretë, përsëri ato prona edhe sot mbajnë emrin e Poraqe. E bënë këtë sepse ajo familje kishte bërë histori në jetën e fshatit.

Ju bëtë luftën e madhe,

Kur Shqipëria kish halle,

I vinin ujqit vërdallë,

Mes për mes donin ta ndajnë.

Mbrëmja i zuri në mal të Nanoit. Fshehur pas gurëve e kodrave ndezën nga një zjarr që të merrnin veten. Gjatë udhëtmit kishte rënë shi dhe ishin lagur. Të nesërmen morën vesh se garnizoni turk i Janinës, pas disa luftimesh u ishte dorëzuar grekëve. Djemtë zunë pozicione. Përballë Janina u kujtonte Ali Pashën, u kujtonte birbilejtë e burgun famëkeq ku kishin qenë të burgosur shumë bashkëfshatarë të tyre. Por ajo u kujtonte edhe “Zosimenë” ku kishin mësuar shumë atdhetarë të Rilindjes. “Janinës ç’i panë sytë” është një këngë e vjetër labe. Po më keq akoma po u shikonin sytë djemve tanë.  Misioni për të cilin ata shkuan dështoi. Janina nuk do të ishte më jona. Por qëllimet e grekëve synonin shumë më larg. Ata donin gjysmën e Shqipërisë, deri në lumin Shkumbin. Duhej ndërprerë ky marshim ogurzi i tyre. U duhej dalë përpara ushtarëve grekë. Pa luftë asnjë hap mbrapa! Dhe kështu filloi përleshja me një ushtri të organizuar e me armatim modern të kohës. Ranë dëshmorët e parë dhe siç thotë kënga:

Hallall gjirin djemtë tanë,

U mbeti dora në kamë,

Vratë shum’e pra u vranë,

Me nder e mbuluat fshanë!

Përpara një force të tillë qëndresa këmbëngulëse do të thoshte asgjësim. Varrosën dëshmorët e rënë dhe filloi tërheqja nga vija në vijë. Me luftë, me prita, me kundërsulme. Gjakun e derdhur do ta paguanin edhe forcat armike. Dhe e paguan. Por në çdo vijë luftimi, gjatë përleshjes, binin luftëtarë të rinj. Numri i tyre mbërriti në gjashtëmbëdhjetë. Gjashtëmbëdhjetë lapidarë të cilët do t’i flisnin historisë se sa dhe si e donin shqiptarët atdheun e tyre, sa të etur kishin qenë për liri. Varrosnin bashkëfsahtarin dhe ja merrnin vajit me këngë të cilën e improvizonin në çast: “Ali Çaush Memokendi / O trimi që s’luan vendit”. “O Halim Sherifi ynë / Bashkë me Jakup Myslinë/ Drit’e shkruat historinë / Ne as varret nuk ua dimë”.

Kështu deri sa arritën në Qafën e Mëretes në Kuç, ku gjetën luftëtarë të tjerë të komanduar nga biri i Bratit Memo Metja.

Me respektin dhe mirënjohjen më të madhe për gjyshërit tanë, me dashurinë për fshatin që i lindi dhe i rriti dhe me krenarinë për kombin vital, që u dha krahë djemve dhe vajzave të tij, për të qëndruar në mbrojtje të atdheut, po rendis më poshtë emrat e dëshmorëve të fshatit tonë që ranë në luftën e Janinës. Ali Çaush Memokendi, Adem Selfo Brahimi, Çelo Aliko Muçaj,  Emin Hasan Nikaj, Hakan Miftar Nika, Halim Sherif Lilo, Isa Memisha Koçi, Jazo Memisha Koçi, Jazo Veliko Jazaj, Jakup Musli Lilaj, Maske Feta Barjamaj, Ramadan Kamber Ferraj, Rushit Çaush Memokëndaj, Veiz Iljaz Durmishi.

…Ajo pjesë e çetës që shpëtoi u kthye në fshat. Me një dhimbje të thellë në shpirt u shpërndanë nëpër shtëpitë e dëshmorëve. Do shpinin atje amanetin e tyre. Fshati ishte në një zi të thellë. Edhe gurët e drurët të dukej se rënkonin. Ky rast ishte vërtetë një pellg gjaku, dhe liria ruhej e çmohej me kaq fanatizëm, pikërisht sepse i kishte rrënjët në pellgje të tilla. Elegjitë e nënave u përhapën hapësirave të fshatit.

Ramadani yn’o djalë,

Mir’e ngjeshe jataganë,

Martin’e gjysdan’e larë.

…Në male përmbi Janinë

Mbet’atje për Shqipërinë.

Vatë e nuk u kthyet kurrë,

Po se lëshuat flamurë!

Ata e deshën Atdheun jo se ishte i madh, por sepse ishte i tyre.

Kanë kaluar  mbi 100 vjet prej atëherë, por kujtimi i tyre kurrë nuk është harruar, sepse edhe misioni i tyre kurrë nuk është tjetërsuar. Sa herë që e kërkon koha, ata janë aty, në Brataj, si simbole të atdhedashurisë.