Histori

Historia e gruas që besohet se qëndisi flamurin, të cilin Ismail Qemali e ngriti më 28 Nëntor 1912 në Vlorë. Aktiviteti politik e shoqëror i Marigo Pozios, që vdiq e vetmuar në Tiranë, pasi kishte humbur fëmijët dhe bashkëshortin nga turbekulozi.

Sjellim në këtë ditë një shkrim të antropologut Jakov Milaj (1911-1997) të botuar në revistën Përjekja Shqiptare e Branko Merxhanit. Shkrimi është publikuar në numrin 13 të janarit 1938 të kësaj reviste, vetëm pak kohë pasi ishte shënuar 25 vjetori i Pavarësisë Kombëtare. Pa marrë përsipër vërtetësinë e të gjithë atyre që shkruhen në artikullin e mëposhtëm, po e sjellim atë të plotë me fare pak ndryshime gjuhësore, për të kuptuar atmosferën e asaj kohe si edhe disa fakte rreth figurës së gruas së shumëpërmendur në historinë tonë kombëtare.
Zonja Marigo dhe flamuri kombëtar

Nga Jakov Milaj
E ëma e një shoku t’im ruan me kujdes, në fund të arkës së teshave një flamur të vogël në trajtë trekëndshi me dimensionet 70 X 40 cm. Eshtë i kuq si flaka, me thekë të mëndafshtë rreth e rrotull, me një shqipe të bukur nga pjesa e gjerë, e me një fytyrë…., të qëndisur me dorë në zemër të shqipes.

Nga pjesa e ngushtë e trekëndëshit shkruhet me germa ari: Rroftë Shqipëria.
Si ky flamur ka me qindra nëpër familjet vlonjate. I ka punuar Zonja Marigo. Kush e ka e ruan si sytë e ballit. E mbante, dikur, të fshehur në ndonjë cep që s’i binte në sy gjindarmit fesë-kuq; më pas, të ekspozuar në krye të odës së miqve; tashi që ka nisur të vjetërohet, e ka palosur, e ka mbledhur mirë dhe e ruan si ujët e pakët që mos të shkyhet.

Esht pema e një epoke entuziazmi, puna a një farkëtareje të idesë kombëtare.
Vlore, një herë e një kohë, ka pasur një zonjë që të gjithë ditën e kalonte duke qëndisur flamuj, të gjithë natën duke pritur e përcjellë nacionalistët që në shtëpinë e saj, bënin mbledhje për të shkëmbyer mendime e për të marrë vendime rreth luftës për Atdhe.

Ata që kanë hyrë e dalë në një shtëpl të vogël, dera e madhe e së cilës hapet në rrugën që sot mban emrin “Justin Godart”, m’a kanë përshkruar në këtë mënyrë Zonjën Marigo Pozio: ishte një grua hollake, me gjatësi mesatare, e me një fytyrë të ëmbël, nën rrudhat e së cilës fshiheshin tiparet e një gruaje që kishte qenë e bukur në të ri të saj. Ishte gojëmbël e buzëgaz.

E zonja në fjalë sa ia kthente mendjen edhe burrit më të peshuar, trimëreshë në vepra sa nuk i trembej syri as prej bajonetave tyrke. Ishte mjaft e gjallë dhe, për në kohët e saj, kishte një kulturë të mirë të shoqëruar nga një gjykim i fortë.

Dinte shume gjëra: njihte, sidomos, mirë përpjekjet e shqiptarëve për liri; kishte lexuar të gjithë poetët e Rilindjes sonë Kombëtare, shumicën e vargjeve të të cilëve e dinte përmendësh.

Kam përpara sysh shumë fotografi të saj: diku ajo duket e zymtë a e menduar, diku ka një qeshje ironike në buzë, diku spikat shenja e gëzimit. Këto kuadro përbëjnë, në mënyrën e tyre, termometrin e veprës nacionaliste: herë ngrihet pse punët shkojnë mbarë, herë ulet pse dalin pengesa, paraqiten rreziqe, bëhen gabime.

Por kurdoherë, në thellësin e syve që lëshojnë xixa gjallërije, fshihet një farë gëzimi, gëzimi që ajo pret: është e sigurt se Shqipëria do të dalë më vehte e do të shkojë përpara. Shumë vjet më pas, gazeta e saj “Shpresa Kombëtare” do të botojë një poezi të hartuar në kohën e robërisë:

Do vinjë prapë, do vinjë
Do vinjë vera, behari;
Bima, lule ta mbinja,
Të marrë shpirt Shqipëtari.
Retë e zeza do përdahen,
Do shkojnë koha e ftohtë,
Lotët në vite do thahen,
Se do vinj diell i ngrohtë.

(Shpresa Kombëtare: Viti 1, Nr. 6 — 25 Maj 1921)

Ibrahim Shyti, arkivisti fanatik i impulsit nacionalist vlonjat, përvec kujtimeve që mban në tru, ruan edhe shumë dokumenta të vlefshëm, letra të shkëmbyera e gazeta të vjetra që kanë të bëjnë me Rilindjen tonë Kombëtare. Shumë ndër këto flasin për Zonjën Marigo Pozio.

Ka njerëz që mbajnë mend se kjo zonjë, që në vitin 1904, do me thënë përpara shpalljes së Hyrietit, interesohej psr csshtjen shqiptare, predikonte idenë e shqiptarizmës nëpër gra e nëpër burra, mirrte pjesë nëpër mbledhjet e ndryshme të nacionalistëve.

Ndërsa i shoqi, Jovan Pozio, një burrë i mirë e i dukshëm, e kalonte ditën në dyqanin e tij të madh, Zonja Marigo, në shtëpi, qëndiste, shkruante artikuj për gazetat, shkëmbente letra me miqtë e shumtë atdhetarë të shpërndarë në të gjithë botën, e u fliste grave të Vlorës për një Shqipëri të lirë, diskutonte me burrat për ngjarjet e ditës, për propagandën që duhej filluar, për luftën që duhej nisur.

Pas shpalljes së Pavarësisë, Zonja Marigo nuk men së punuari për cështjen kombëtare. Eshtë bashkëpuntore e Ismail Qemalit, të cilit, më 28 Nëntor 1912, i jep flamurin që do të shohë për të parën herë dritën e diellit të shkëlqyer shqiptar. Dera e oborrit të saj tashi i hap të dyja kanatat për të pritur e përcjellë nacionalistët. Oda e miqve bëhet qendra më kryesore ku rrihen problemet e koklavitura të ditës; është salloni ku autorët e Shqipërisë së porsalindur lexojnë me zë të lartë, ashtu sic bënin poetët frëngj të shekullit të 18, veprën e tyre ndërtonjëse të shkruar sido kudo.

Në këtë kohë ajo kthen sytë në një fushë tjetër të palëruar të cilën e kishte në kujdes për vite me radhë: në rrethin e grave. Nis, më parë, këshillat, propagandën. Iu flet zonjave të cilësdo klasë: të bejlerëve, të tregtarëve, shërbetorëve të tyre, grave të pasura e të varfëra. Më vonë propozon mbledhjen e një kongresi të gruas Shqiptare dhe ia arrin qëllimit.

Në krye të vitit 1914, themelohet shoqërija “Shpresa Kombëtare” (“Populli”, Viti 1, Nr, 3 — 18 Prill 1914), në të cilën ajo, më e ditura grua e qytetit, zgjidhet sekretare.

Viti 1914 ka qenë një nga vitet më të përzierë në jetën tonë kombëtare. Princi gjerman von Ëied, që u dërgua për të mbretëruar, e gjeti vendin tonë në lufte me tanët e me të huajt. Shqipëris i ishin njohur kufijt që më 1913 prej Konferencës së Londrës, por shtetet fqinjë nuk e pranonim vendimin e Fuqive të Mëdha.

Grekët kishin dale në prefekturat e Korcës e të Gjirokastrës dhe, me gjithë kundërshtimin e dëshpëruar shqiptar, kishin mundur të ecin përpara. Shumë familje, për të shpëtuar nga ndjekjet e tyre, kishin lënë plënk e shtëpi dhe kishin ardhur në Vlorë. Nën ullishtat, nëpër shtëpira të rrëzuara e dyqane të vjetër ishin mbledhur mijëra muhaxhirë.

Një gjendje e këtille, që as burrat s’po i bënin dot ballë, me gjithë se po përdornin armët dhe po derdhnin të gjitha fuqitë e tyre të varfëra në diplomaci, e vinte në pozitë të vështirë veprën e Zonjes Marigo. Ajo duhej të mbante gjallë entusiazmin ndër shoqe dhe të bënte dicka të dobishme për Atdhen e mjeruar.
Për të ngrohur zemrat e vlonjatëve u paraqit një rast i mirë: mbreti Ëilhelm i Parë, një muaj mbasi arriti në Shqipëri, i mallëngjyer prej mjerimit të muhaxhirëve të ndjekur prej Grekëve, desh të vizitojë Vlorën. Zonja Mango do t’i përgatiste një pritje madhështore nga ana e organizatës femërore të porsakrijuar.
Mustafa Quill, gazetari dëshmor, e përshkruan për bukuri, në një reportazh të gjatë, këtë pritje.

“Skela e Vlorës ishte mbushur me njerëz. Ismail Qemali, prefekti, kryekatundari, oficerët organizatorë t’ardhur prej Hollande, e konsujt e Austris e të Italisë kishin zënë vendin qendror. Pranë tyre vinte grupi i madh i grave, të veshura me petkat më të bukura, nëpër mëngët e nëpër kraharorët e të cilave ishin qepur kordela të kuqe e të zeza. Porsa u duk, në horizontin e hapët jahti mbretëror, një mori barkash të vogla, mbushur me popull të thjeshtë e me përfaqësonjës, shkuan drejt tij.

Kur jahti u ndal nja njëqind metra larg toke, vetëm një barkë e vogël u drejtua kah shkallët dhe disa gra u ngjitën në të. Mbreti e Mbretëresha pranuan përpara të gjithëve, përfaqësinë e shoqëerisë “Shpresa Kombëtare”. Zonja Marigo, kryetarja e këtij grupi, e mallëngjyer pse po shihte të vërtetuar ëndrrën e saj të sa e sa vjetëve, me lot ndër sy i dorëzoi Mbretëreshës një tufë të madhe lulesh të zgjedhura.

Mbretëresha e puthi në ballë. Në tokë Sovranët u pritën me brohoritje të papërshkruarshme. Jani Minga mbajti një fjalim të mallëngjyeshëm. Kur karroca mbretërore po nisej për në qytet, populli zbërtheu kuajt prej saj dhe e tërhoqi vetë Mbretin gjer sa e coi në banesën që i ishte caktuar”. (“Popull”, Viti 1, Nr 3, 18 Prill 1914).
Kjo vizitë mjaftoi për t’u ngjallur entusiazmin grave të Vlorës. Zonja Marigo, e pagëzuar me një puthje mbretërore në ballë, fitoi fuqi të reja për të vazhduar misionin që i kishte ngarkuar vetvehtes.

Vepra më e mirë për kohën kur një mori njerëzish, të plagosur në luftë e të sëmurë, janë duke vdekur urije e së ftohti nëpër ullinjt e Vlorës, ishte ndihma për muhaxhirët. Edhe përpara se të vinin në Vlorë Sovranët, ajo kishte mundur të mbledhë dicka: 3804 groshë. Mbretëresha Sofije, për të përkrahur këtë inisiativë, i dhuron Zonjës së Syrja Bej Vlores — kryetare a shoqërisë — edhe 3000 franga ari bashkë me disa topa basme e pëlhure. (Mbreti, mbasi vizitoi të gjithë muhaxhirët me radhë, nëpër banesat a tyre të shkreta iu fali atyre 1000 napolona).

Nis, atëherë, fushata e ndihmave më me nxehtësi. Zonja Marigo, bashkë me dy a tri gra të tjera, shkon shtëpi më shtëpi, trokiti derë më derë për të kërkuar lëmoshë. S’le grua pa kapur. Te dyert e pacelura pret nga një gjysëm ore e nga një orë më këmbe, gjer sa ato cilen. Gjithkush kontribuon me dicka.

Dikush jep dhjetëshin për muhaxhirët, dikush kacidhen. E me dhjetëshe e me kacidhe mblidhet një shumë e madhe: 21.813 groshe. (Në këtë shumë nuk hyn ndihma e Mbretëreshëes, por vetëm ndihmat e vogla bashkë me të ardhurat e llotarisë që u hodh për një qostek të falur nga Zonjëza Bukroshe Qazim Kokoshi)

Lista e ndihmëtarëve, edhe e atyreve që për mungesë groshi, kishin dhënë vetëm nga njëzet e nga tridhjetë para, botohet në fletoren “Populli”. (Populli, Viti I, Nr. 11, 20 Qershor 1914).
Eshtë lista e vuajtjeve të kësaj zonje nacionaliste: qindra emra, do të thotë qindra dyer të trokitura, qindra shtëpi të vizituara; punë që kërkon djersë, sidomos kur kryhet ndër ditët e fundme të majit. Gratë e Vlorës mendonin që fushata e tyre të përhapej në të gjithë Shqipërinë e nëpër kolonitë shqiptare; e prandaj kishin dërguar një tok letrash, të thjeshta e të porositura, nëpër të katër anët e botës. Në gazetën “Populli” pas listës së ndihmëtarëve, shënohet lista e letrave të dërguara, e më në fund, Zonja Marigo përshkruan llogarinë se si u shpenzuan të hollat e mbledhura.

Po e botoj tekstualisht këtë pjesë:
Shuma e të hollave grosh 20.801
Nga qosteku qe dhuroi vajza e Z. Qazim Kokoehit 1.012
Gjithsej 21.813
Ndihmat që u dhanë prej Zotërinjve të Vlorës:
10 qese misër i dhuroi Nëna e Qazim Kokoshit.
Të holla 15.000
Për 10 shtresa dhe 10 krenka (jastikë) 70 kut nga 2.20 gr 175
U dërguan në Kaninë për të prishurat e krahinës së Delvinës:
Basma 129 kut nga 1.30 grosh 225
Basma 79 kut nga 1.23 105
Mashemir 54 kut nga 2.20 135
Humai topa 4 nga 0.455 180
Për kalin që shpuri plackët në Kaninë 20
Harxhet e shtypit 300
Për letra 29.50

Prej shumës së të hollavet 21.813 grosh u harxhuan 16,169.50
Kusuri 5.643.50 gr. do t’i paraqitet këto ditë bashkë me statutin M. së sajë Mbretëreshës, dhe si të kqyret nga M. S. Mbretëresha, do të formohet Shoqëria e rregullshme dhe pastaj tu lutemi bashkatdhetarëve tona që dëshirojnë përparimin e Atdheut të marin pjesë në këtë shoqëri.
Gjithë zonjave e zotërinjve që patën mirësinë e na ndihmuan u falemi fort nderit. Zonjave Shqipëtarka brenda e jashtë Shqipërisë që u cuam letra pas listës që po botojmë, u lutemi fort të na përkrahin me ndihmat e tyre.

Zonjat e Vlorës që s’na ndihmuan si Z-za K. G. dhe Za N. E. që u fshehën dhe Z. Dr. P. (të gjithë inicialet përfaqësojnë emra që janë shkruar të plotë në original) që si na mbajti një orë ne porta, mezi na hodhi 20 gr., u themi që meqë neve nuk u suallëm si dinkardashët e tyre Grekët, që kur vinin kërkonin nëpër Shqiptarët e viseve që kishin shkelur e u thoshin jepni 4-5 napolona; dhe ato të ngratat Shqiptarka që kishin burrat në kurbet, dhe s’u ndodheshin të holla, i shtrëngonin të shisnin bakëret, ose bagëtinë dhe jo vetëm këtë punë, po shumë herë (dhe përse, që t’u vrasin vëllezërit dhe t’u djegin mallë), pra pse me fisnikëri u kërkonim të na ndihnin sa të duan, na u fshehën e s’na dhanë?

Por kohët e veprimit kaluan shpejt e shpejt. Rebelët e Shqipërisë së Mesme e dëbuan Mbretin Wilhelm i Parë prej vendit tonë, mbasi i vranë trimat më të mirë. Po n’atë kohë plasi Lufta e Madhe dhe Shqipëria u shkel prej Fuqive të Huaja. Shoqërija e “Shpresa Kombëtare” u shpërnda pa e parë të aprovuar statutin e saj nga ana e Mbretëreshës Sofije që do të ishte kryetare nderi.

Zonja Marigo hyn prapë në shtëpinë e saj të vogël për të pritur e përcjellë miqt e vjetër nacionalistë. Fatbardhësisht kjo periudhë turbullimi nuk i kalon të pes a gjashtë vjetët. Luftrat e 1920-ës i nxjerin jashtë Shqipërije fuqitë e huaja; Kongresi i Lushnjës riorganizon shtetin e lirë shqiptar.

Zonja Marigo, porsa e sheh Shqipërinë të lirë e sovrane, mendon menjëherë komitetin e grave vlonjate që, gjashtë vjetë më parë, ishte shpërndarë pa u formuar mirë. Shoqërija “Shpresa Kombëtare, u formua më 21 Janar 1921 (Mbrojtja Kombëtare Viti 1, Nr. 16, 23 Janar 1921) dhe menjëherë mori një vendim të madh: të botojë një gazetë që do të ketë për mision zbvillimin e femrës shqiptare. Zonja Marigo J. Pozio caktohet drejtoreshë e përgjigjshme.

Kam lexuar vetëm një numër të kësaj fletoreje të botuar mbi letër ngjyrë trandafili; në krye titulli “Shpresa Kombstare” formon një gjarpër në trajtën e gërmes “S” të shtritur. Nën të vijnë artikujt, të ndarë në tri shtylla, përmbajtja e të cilëve, po të merret parasyshë koha në të cilën janë botuar dhe niveli kultural i femrës shqiptare të vitit 1921 që kishte kryer shumë shumë, vetëm një shkollë fillore propagande në gjuhë të huaj, është mjaft e mirë.

Shifet qartë se Zonja Marigo ka pasur dhe një kulturë që e bënte superiore ndërmjet shoqeve, edhe një farë shije në gazetari. Fletorja “Shpresa Kombëtare” vazhdoi botimin vetëm për pak muaj. Kur entuziami që kishte grumbulluar të gjithë gratë e Vlorës rreth Zonjës Marigo u shua, shoqërija u shpërnda dhe fletorja u mbyll. Zonja Marigo tashmë ishte mplakur dhe nuk mund të punonte më me vrullin e dikurshëm. Përvec pleqërisë, sëmundjet e mjerimet familjare nuk e linin të qetë.

Dy vajza dhe biri i vetëm i vdiqën nga tuberkulozi. Jovani, i shoqi zemërbardhë, që për disa vjetë me radhë mundohej të përkrahte veprimtarinë e saj dhe të ndihmojë cështjen kombëtare, vdiq po prej kësaj sëmundjeje. Më në fund, bacilet e Koch-ut nisën të brejnë edhe mëlcinë e Zonjës Marigo.

E varfër sa s’bëhet, s’kishte asnjë mjet për t’u mjekuar. Me kohë humbi edhe dritën e syve dhe, pesë a gjashtë vjet më parë, vdiq në Tiranë në një gjendje të vuajtëshme. Për varrimin e saj u përkujdes i kunati, Kristo Floqi.

Ky është fundi i tmerrshëm i një idealisteje të madhe. Zonja Marigo Pozio të gjithë jetën e pasurinë ia kushtoi cështjes Kombëtare. Por me gjithë këtë, emri i saj do të harrohej krejt, sikur ndonjë polemikë gazetash ose ndonjë shënim i pakontrolluar reviste kulturale mos të parashtronte pyetjen: Cili flamur qe ai që u ngrit në Vlorë, më 28 Nëntor, prej Ismail Qemalit?

Gjithkush, gjer më sot, është përgjigjur sipas qejfit. Disa duan të thonë se flamuri i parë që valoi në Vlorë qe ai që Don Aleandro Castriota u pat falur bejlerëve të këtij qyteti. “Hylli i Drtës” kujton se Ismail Qemali, duke ardhur prej Viene, u ndal në Kotorr dhe atje Lec Shkjezi, që kishte flamuj gjithfarë maset, i dha nji flamur të thjeshtë, kund dy metra të gjatë, mbasi i pat thanë Plaku: nuk e due as tepër të madh, as tepër të vogël. (Hylli i DrItës, Nr. II, Nanduer 1937)

Të dyja këto, pretendime janë të pathemelta. Kërkush nga ata që kanë marrë pjesë në Kongresin e Vlorës, përvec të interesuarve, nuk përmendin gjëra të këtilla. Mbeten vetëm dy hipoteza, në të cilat Zonja Marigo figuron, në mos si qëndisësja, së paku si kustodja e Flamurit Kombëtar: u ngrit flamuri i dërguar prej Amerike nga shoqërija “Besa Besë”, apo ai që punoi me duart e veta Zonja Marigo?

Zoti Kol Rodhe, në këto ditë, pati mirësinë të më dërgojë një letër të gjatë në të cilën përshkruan një histori të mahniteshme qi duhet ta njohë cilido Shqiptar: Në verën e vitit 1911, me pretekst se do të mjekohej, Zonja Marigo shkon në Korfuz (sikurse kishte shkuar, më parë edhe nëpër qytete të tjera) dhe aty ndeshet me të gjithë përfaqësonjësit nacionalistë të kolonive shqiptare që ishin mbledhur në ishullin grek për të hyrë së bashku e me pushkë në dorë në Shqipëri që të nisnin luftën kombëtare.

Midis këtyre ishin dhe përfaqësonjësit e Amerikës, të dërguar nga shoqërija “Besa Besë”. Këta, dhe posacërisht Kola me të vëIlain e Thoma Katundit, i dorëzuan Zonjës Marigo një flamur të qëndisur n’ar e në mëndafsh që, “me gjithë shtizën dhe me një shkabë të celikteë kishte kushtuar 140 dollarë”.

Ndërsa 13 vetët që përbënin cetën e Amerikës vuanin nëpër bodrumet e Gjirokastrës, Zonia Marigo kthehet në Vlorë me flamurin e veshur në trup nën teshat e përditëshme, nga frika se mos ia gjejnë rojtarët e doganës që teshat e asaj i kontrollonin më imët nga cdo gjë tjetër. Një vit më pas këtë flamur ia dhuroi Ismail Qemalit për t’a ngritur më 28 nëntor, në ballkonin e Xhemil Beut. (Përshkrimin e Z. Rodhe po e shkurtoj e po i shtoj ndonjë episod të mbledhur nga persona të tjerë.)

Të njëjt mendim me Kol Rodhen janë edhe shumë nacionalistë të tjerë, ndër të cilët edhe Zoti Qazim Kokoshi. Por Kristo Floqi ka shkruar ne fletoren “Arbënia”, ka nja dy vjet, se flamurin kombëtar që u ngrit për të parën herë e pat “hartuar” me duart e veta Zonja Marigo mbi cohën e blerë te tregtari Diamanti si mbas modelit të shqipes që kishte vizatuar Dom Mark Vasa me Petro Fotografin. Midis atyreve që kanë dijeni mbi faktin, Zoti Kristo Floqi përmend edhe Lef Nosin, Shefqet Dajin, Thanas Floqin, Qemal Karaosmanin, Hamza lsain e Ymer Radhimën.

Këtë hipotezë të dytë e përkrah edhe shërbetorja që Zonja Marigo, ka mbajtur pranë vehtes gjatë gjithë jetës së saj. Kjo di shumë sende nga jeta e Zonjës dhe i kujtohet së si qëndron puna e flamurit që u ngrit në Vlorë.
“Flamuri që ngriti për të parën herë Ismail Beu — më tha Zonja Thina Ferra — e ka pikturuar me hoje të zezë vetë Marigoja. Bile, këtë flamur unë vetë e kam ngrohur pranë mangallit që ta thaj sa më parë. “Shpejt, Thinë, më thoshte e ndjera Zonjë, pse Ismail Beu e do për tashi pas drake”.

Flamuri i Amerikës që suallëm prej Korfusi i është dorëzuar Llambi Bimblit e Kol Rodhe’s, i paprekur, kur këta po niseshin për në Korcë. Flamuri që bëmë ne nuk ishte krejt i kuq, por pak si i zbardhur, në bojë të specit.

Po atë ditë kemi pikturuar edhe shumë flamuj të tjerë për t’ia shpërndare popullit. Kishim edhe një shqipe të vogël që e lyenim me bojë të zezë dhe iu vulosnim qylafët a bardhë të gjithë lebërve që muarën pjesë në manifestime.

Nga gjithë sa thamë më sipër, duhet besuar se flamuri që u ngrit në Vlorë qe punuar nga Zonja Marigo. Fjalët e Thinës sidomos, duhen marrë në konsideratë, pse, brenda tyre nuk fshihet asnjë ambicje a paragjykim. Kjo flet vetëm mbi sa ka parë me sytë e ka dëgjuar me veshët e saj.

Por, edhe në mos qoftë e vërtetë se flamuri që u ngrit për herën e parë ka qenë i pikturuar vetë prej dorës së Zonjës Mango, ësht krejt e sigurtë se, të paktën, ai flamur u ngroh prej trupit të saj, u nxeh në prushin e zemrës së saj shqiptare sa here i duhej të kalonte nëpër doganat e huaja ose të kërkohej prej autoriteteve turke.

Flamuri që u ngrit në Vlorë nuk është blerë nëpër tregtarë, por është punuar prej dorës së një Shqiptarke, qoftë kjo edhe n’Amerikë, që shkriu jetë e pasuri për lirin e Atdheut.

Gjithkujt i bëhet të besojë se Vincens Prendushi (O.F.M.) ka pasur parasyshë Zonjën Marigo duke qëndisur flamurin kombëtar, kur ka shkruar në “Gjeth e Lule” romancën e tij të pavdekshme: Grueja Shqyptare.

Përpjekja Shqiptare, nr 13, janar 1938/Pamfleti

Fabrika e trikotazhit në Korçë ka qenë me nam në gjithë Shqipërinë. Të gjithë i përdornin produktet e kësaj fabrike që plotësonte nevojat e gjithë popullsisë shqiptare. Por kur datoi kjo fabrikë kaq e me famë në gjithë Shqipërinë?

Sipas Arben Belit në një shkrim të botuar në Korça news dhe inxhinier Demir Alizotit, për herë të parë në Shqipëri në shtator të vitit 1925, do të hapej një fabrikë trikotazhi. Kjo sipërmarrje u realizua nga Ali Alizoti dhe ortaku i tij Nazima Ypi.

Ideja ishte fantastike. Por ajo duhej materializuar. Dhe sigurisht duheshin blerë makineritë. Nazima Ypi, i cili ishte specializuar në Gjermani për tekstilet e trikotuara, blen makineritë e para në vendin perëndimor. Në fillim ato ishin manuale dhe më pas u zëvëndësuan me makina  moderne.

Kapitalin fillestar e siguruan nga shitja e pronave të Ali Alizotit dhe Nazima Ypit. Fillimisht fabrika do fillonte veprimtarinë para shtëpisë së Memeda Shtyllës dhe më vonë në ndërtesën e Sabri Qytezës. Më pas u ndërruan në disa vende të tjera.

Për të punuar  u zgjodhën disa teknologë të njohur dhe u përzgjodhën zonjushat e ardhura nga Greqia madam Gjylatër zonja Dikrani, zonjushat Agavni, Siranush (bija e madam Gjylaterit, modeliste) etj. Zonjat në fjalë ishin me origjinë nga krahina e prodhimit të sixhadeve të Armenisë.

Fillimisht filluan të prodhoheshin sixhade. Por tregtia e sixhadeve në atë kohë nuk ecte dhe u mbyll.

Rreth viteve 30, po në Korçë, Nazima Ypi krijoi edhe një fabrikë tjetër trikotazhi me Fadil Garon dhe Ismail Kapshticën, meqenëse linja e sixhadeve nuk e pati suksesin e pritur.

Ndërkohë Madam Gjylatëri, u caktua mësuese në “Shkollën Qytetëse të Vajzave” në Korçë. Këtu ajo përgatiti dhjetëra kuadro, të cilat punuan më pas si specialiste në punishten e sixhadeve të Korçës që drejtohej nga Garo Avakian, pinjoll nga familjet armene te sjella për fabrikën e trikotazheve.

Fabrika kishte ngritur një dyqan shitje në Tiranë në kompleksin tregtar “Vllazën Juma” në Rr. 28 Nëntori (që u dogj gjatë luftës së Tiranës,  Nëntor 1944) dhe një tjetër dyqan luksoz në Vlorë që administrohej nga Ahmet Nurja.

Në bazë të një dekreti të posaçëm, të nxjerrë në vitin 1947 nga presidenti i R.P të Shqipërisë, pa asnjë shpërblim,  fabrika në Tiranë u shtetëzua.
Ishte pikërisht kjo fabrikë që do të përgatiste plejadën e qindra punëtoreve të specializuara për të punuar në trikotazh dhe në saje të kësaj tradite kjo industri funksionoi deri vone.

Fabrika e trikotazheve të Korçës  gjatë kohës së diktaturës ishte një nga më të njohurat dhe me famë në gjithë Shqipërinë./Pamfleti

Figura e Ali Pashës pa dyshim që është shoqëruar me shumë debate mes historianëve. Por për çka bien të gjithë dakord është ashpërsia e tij dhe masakrat që kreu ndaj armiqve.

Një luan i vërtetë në karakter dhe i pamëshirshëm, rreth Ali Pashës qarkullojnë fantazma dhe histori tmerri.

Një histori drithëruese është pa dyshim dhe amaneti i nënës së tij, Hankos. Ajo, pasi ngeli vejushë, u bë femra më e pushtetshme në qytetin e Tepelenës dhe zonave përreth. Amaneti i saj për Aliun ishte që të digjte dhe të hakmerrej ndaj Hormovës dhe Kardhiqit, dy fshatra që e përdhunuan atë dhe të bijën për një muaj rresht.

Kjo histori hakmarrjeje dhe lidhja e fortë mes Ali Pashë Tepelenës dhe nënës së tij, përshkruhet mjaft mirë në librin e Aleksander Dumas.

Pjesë të shkëputura nga libri i përkthyer shqip:

…Hankoja e kishte Aliun pikë të dobët, jo vetëm se e kishte gjakun e vet, por edhe se ajo shihte tek i biri një pasqyrim të karakterit të saj. Gjatë bashkëjetesës me të shoqin, të cilin e kishte pasur frikë, ajo ishte dukur në sy të njerëzve si një grua e zakonshme, por sapo Veliu dha shpirt, ajo iu dha pasioneve të saj të forta, që i pati ndrydhur në gjirin e saj. Duke qenë se Hankoja vetë shfaqte ambicie, energji, guxim, sakrificë, hakmarrje, ajo i kultivoi këto ndjenja edhe te shpirti i paepur i të riut Ali. Ajo nuk lodhej kurrë së këshilluari.

– Biri im, i thoshte ajo, ai që nuk është i aftë të mbrojë trashëgiminë e vet, e ka hak ta humbasë atë. Të mos harrosh se pasuritë e të tjerëve u përkasin atyre për aq kohë sa ata janë aq të fortë sa për ta ruajtur, dhe se, vetëm nëse bëhesh aq i fuqishëm sa për t’ua marrë, ato pasuri bëhen të tuat. Suksesi justifikon gjithçka dhe atij që është i pushtetshëm, i lejohet të bëjë gjithçka.

Kur kapi zenitin e madhështisë së tij, Aliu deklaronte shpesh se e kishte arritur suksesin falë përkushtimit të së ëmës.

– Për gjithçka i jam borxhli nënës, i tha Aliu një ditë konsullit francez. – Kur babai vdiq, ai nuk më la gjë tjetër, përveçse një stallë kafshësh dhe disa ara. Imagjinata ime, e përndezur nga këshillat e një gruaje që më rilindi, përderisa më bëri burrë në kuptimin e vërtetë të fjalës, por edhe vezir, zbuloi sekretin e fatit tim.

Duke ndjekur frymën e Hankos, që atëherë Tepelenën do ta konsideroja vetëm qytetin e lindjes, nga ku do t’i hidhesha si luan gjahut që mendërisht e kisha gllabëruar. Ëndërroja vetëm për pushtet, thesare, saraje; me pak fjalë, çfarë kam fituar deri më tani dhe çfarë më mbetet ende për të bërë! Për ta kuptuar drejt. Dua të arrij më shumë! Nuk jam i kënaqur me kaq.

Hankoja nuk merrej vetëm me fjalë; ajo përdori çdo lloj mjeti për ta bërë sa më të pasur dhe sa më të pushtetshëm djalin e saj të shtrenjtë. Së pari, ajo helmoi fëmijët e skllaves së preferuar të Veliut, e cila kishte vdekur para tij. Kështu, pasi shtiu në dorë kontrollin brenda familjes, ajo duhej të ruhej nga rreziqet që mund të vinin nga jashtë. Hanko hodhi tutje perçen dhe furkën e leshit, hoqi dorë nga detyrat zakonore të një gruaje tradicionale dhe mori armët me pretekstin e mbrojtjes së të drejtave të fëmijëve të saj.

Rreth vetes mblodhi banditët e dikurshëm të bandës së të shoqit, disa prej të cilëve u joshën nga pagesa e dhurata, të tjerë nga hiret e saj femërore. Por nuk u mjaftua me kaq, ajo rekrutoi të tjerë banditë. Pa kaluar shumë kohë, Hanko u vu në krye të njerëzve më mizorë dhe më aventurierë të Toskërisë. Me ndihmën e tyre, ajo u bë njeriu më i pushtetshëm në Tepelenë dhe ndëshkonte ashpër çdokënd që i dilte kundër.

Por banorët e dy fshatrave fqinje të Hormovës dhe Kardhiqit, nga frika se mos kjo grua e tmerrshme, e ndihmuar nga i biri, tashmë i bërë burrë, do t’i godiste herët a vonë, thurën një aleancë të fshehtë kundër saj, me qëllim që ta hiqnin qafe sa më parë. Pasi u informuan se Aliu kishte nisur një fushatë të largët me ushtarët më të zotë, ata i befasuan tepelenasit, pasi rrëmbyen Hankon dhe të bijën, Shanishanë, dhe i çuan në Kardhiq. Fillimisht ata menduan t’i ekzekutonin.

Në ato rrethana nuk pyeste kush për prova fajësie përpara një dënimi me vdekje. Por bukuria e tyre i shpëtoi dhe, për t’u hakmarrë, pengmarrësit parapëlqyen çnderimin në vend të vrasjes. Kjo gjendje, gjatë së cilës rrëmbyesit kënaqnin epshet e tyre seksuale, zgjati një muaj. Ata i çonin çdo natë shtëpi më shtëpi që bejlerët e agallarët të dëfreheshin me to. Më në fund, një grek nga Gjirokastra, i quajtur G. Malikovo, pasi kishte ndier keqardhje, pagoi njëzet mijë piastra dhe i ktheu në Tepelenë.

Aliu sapo ishte kthyer dhe shkoi të takonte nënën e motrën, të zbehura e të sfilitura, të turpëruara dhe të tërbuara. Mes rënkimesh, me lotët që u rridhnin lumë, ato i treguan se ç’kishte ngjarë. Hankoja u hodh përpjetë duke i fiksuar sytë e saj mbi Aliun e shastisur dhe tha:

– Biri im! Biri im! Shpirti im nuk do të gjejë paqe derisa Hormova dhe Kardhiqi të shkrumbohen nga kordha jote, derisa të mos mbetet gjallë askush që ka dëshmuar çnderimin tim.

Aliu, tek i cili kjo histori makabër kishte ngjallur pasionet e tij gjakatare, u zotua për një hakmarrje edhe më mizore dhe iu përkushtua me mish e me shpirt planit për mbajtjen e fjalës. Duke e konsideruar veten bir të denjë të të atit, ai e kishte filluar jetën ashtu siç kishin bërë heronjtë e Greqisë së lashtë, duke vjedhur dele e dhi. Që kur mbushi 14 vjeç, ai e quante veten bir hyjnor të Jupiterit dhe Majas. Kur u bë burrë, ai e shtriu edhe më tej veprimtarinë e tij. Në kohën që flasim, Aliu merrej me plaçkitje dhe me anë të këtyre sulmeve banditeske shtoheshin të ardhurat e Hankos, e cila, që prej kthimit nga Kardhiqi, nuk shfaqej më në publik dhe i qe përkushtuar punëve shtëpiake.

Aliu kishte mbledhur rreth vetes një forcë të konsiderueshme, e gatshme për të sulmuar Hormovën, një prej fshatrave, për të cilin ai kishte dhënë fjalën se do ta shkrumbonte. Aliu u nis drejt Hormovës në krye të banditëve të tij, por ndeshi në rezistencën e kundërshtarëve dhe humbi një pjesë të trupave, duke u detyruar t’ia mbathte e të shpëtonte kokën. Revanin nuk e ndaloi derisa arriti në Tepelenë, ku u prit nga një Hanko e vrazhdë dhe e zhgënjyer prej disfatës së Aliut. Etja e saj për hakmarrje vazhdonte të shtohej.

– M’u hiq qafe! – i bërtiste të birit.

– Zhduku, more burracak! Shko të tjerrësh me gratë në harem! Ç’punë ke ti me shpatën, më mirë mëso të tjerrësh lesh!

Djaloshi nuk tha një fjalë të vetme. Thellësisht i lënduar nga sharjet e së ëmës, ai u largua kokulur drejt maleve duke u munduar të fshihte poshtërimin në shoqërinë e një miku të vjetër.

* * *

Për shumë kohë, nëna e tij Hanko kishte vuajtur nga kanceri në mitër, rezultat i një jete të shthurur. Duke e ndier se po i vinte fundi, ajo dërgonte tek i biri, lajmëtar pas lajmëtari, me qëllim që ai ta takonte përpara se ajo të ndërronte jetë. Kur gjendja e saj shëndetësore u përkeqësua, ai u nis drejt Tepelenës, por arriti shumë vonë.

Atje gjeti të motrën, Shanishanë, duke vajtuar mbi trupin e pajetë të nënës së tyre, e cila kishte dhënë grahmën e fundit para një ore. E pushtuar nga tërbimi dhe duke vjellë vrer kundër Perëndisë, Hankoja u kishte lënë amanet fëmijëve të saj, duke rënkuar nga dhembjet e duke mallkuar për fatkeqësitë që i kishin ndodhur në jetë, t’i plotësonin një për një dëshirat e saj të fundit.

Pasi i bënë nderimet e rastit, mes hidhërimit të vdekjes së nënës së tyre, Aliu dhe Shanishaja lexuan bashkërisht letrën ku përshkruhej amaneti i Hankos së ndjerë. Ajo kërkonte që të kryheshin disa vrasje të veçanta dhe përmendte fshatra të ndryshme, të cilat, një ditë, duhej të shkrumboheshin, dhe urdhëronte që sa më shpejt të ishte e mundur të shfaroseshin nga faqja e dheut banorët e Hormovës e Kardhiqit, të cilët i kishin shkaktuar tmerret më të padurueshme në jetë.

* * *

I emëruar në pozicionin e tanishëm me ferman të Sulltanit, Aliu iu përkushtua zgjidhjes përfundimtare të kërkesave të tij. Tani ishte pesëdhjetë vjeç dhe në kulmin e zhvillimit të tij intelektual: përvoja mund të quhej mësuesja e tij, kishte nxjerrë mësim nga çdo ngjarje. Një mendje e paarsimuar me tekste shkollore, por tejet e mprehtë dhe zhbiruese, i krijonte mundësinë të kuptonte faktet, të analizonte shkaqet dhe të parashikonte pasojat; dhe ndërsa çështjet e zemrës nuk ndërhynin kurrë në konkluzionet e nxjerra nga inteligjenca e tij djallëzore, me anë të një lloj sekuence logjike ai kishte thurur një plan veprimi të përkryer.

Ky njeri, kryekëput i paditur, jo vetëm për idetë e historisë, por edhe për emrat e mëdhenj të Europës, kishte arritur të zbulonte intuitivisht dhe – si rrjedhojë natyrale e karakterit të tij impulsiv dhe praktik – të kuptonte Makiavelin, siç demonstrohet në qindra raste në shpalosjen e madhështisë së tij dhe ushtrimin e pushtetit të tij. Duke mos besuar në Zot, duke përçmuar njerëzit, duke dashuruar vetëm vetveten, duke ëndërruar vetëm për vetveten, duke dyshuar te të gjithë rreth tij, i guximshëm në ideim, i patundur në vendosmëri, i paepur në veprim, i pamëshirshëm në hakmarrje, herë pas here i pacipë, i përulur, i dhunshëm ose i zhdërvjellët – në varësi të rrethanave, gjithmonë dhe plotësisht i logjikshëm në egoizmin e tij, ai është Çezar Borxhia i rilindur mysliman; ai është modeli ideal i mishërimit të politikës fiorentinase – princi italian i konvertuar në satrap.

* * *

Pasi konsolidoi pushtetin duke asgjësuar fisnikët, duke mashtruar popullin me premtime boshe dhe duke nanuritur vigjilencën e Portës së Lartë, Aliu vendosi se kishte ardhur koha të lante hesapet me Hormovën. Në rininë e tij, ai kishte përjetuar turpin e disfatës dhe për tridhjetë net Hanko e Shanishaja qenë trajtuar si prostituta nga luftëtarët hormovitë. Kështu, pashai i pamëshirshëm do të ndërmerrte një ndëshkim të dyfishtë; kishte një hak të dyfishtë për të larë.

Këtë herë, i sprovuar me sfidat, Aliu do të përdorte artin e tradhtisë. Kështu, me të arritur në kala, ai negocioi me hormovitët duke u premtuar një amnisti, ku të gjithë do të faleshin, madje një pjesë e tyre do të shpërbleheshin. Hormovitët, tashmë të entuziazmuar se po bënin paqe me një rival, rreth bëmave e tmerreve të të cilit flitej gjithandej, kërkuan armëpushim, me qëllim që të sheshonin problemet. Pikërisht këtë gjë kishte parashikuar edhe Aliu.

Hormova, duke besuar te traktati i paqes, u sulmua në befasi dhe ra në duart e Aliut dhe të gjithë ata që nuk arritën të shpëtonin, u vranë brutalisht në errësirën e natës ose nga dora e xhelatit të nesërmen në mëngjes. Ata që i kishin dhunuar nënën dhe motrën, do të përjetonin hakmarrje të llahtartë.

Qofshin fajtorë apo thjesht të akuzuar, ai u çau trupat tejpërtej duke i futur në hell, u shqeu mishin me masha të përvëluara dhe i poqi ngadalë mes dy zjarreve; grave u rruan kokat, i fshikulluan në publik dhe më pas i shitën si skllave.

Fisnikët e krahinës, akoma të parrënuar krejtësisht, u detyruan ta ndiqnin këtë spektakël tragjik hakmarrës dhe jashtëzakonisht tronditës. Kjo ishte një fitore vendimtare për Aliun.

Fshatra, qytete, krahina, të tmerruara nga mizoria e pakufishme, u dorëzuan pa shtënë një pushkë të vetme. Emri i Aliut, i cili personifikonte atë masakër që lartësohej si një vepër e lavdishme në sytë e këtij populli të egër, jehoi si rrufe nga lugina në luginë dhe nga mali në mal.

Me qëllim që të gjithë bashkëluftëtarët e tij të bëheshin pjesë e këtij gëzimi, Aliu shtroi një banket madhështor – siç i kishte hije kësaj fitoreje të shumëpritur. Një festë njerëzish të harbuar, e pangjarë më parë, muhamedanë vetëm në emër. Vetë Aliu udhëhiqte korin e burrave gjatë kërcimeve pirrike dhe kleftike – rite luftëtarësh e kusarësh. Ndërsa vera vërshonte lumë, ngado shqyhej mish deleje, dhie dhe qengji, që piqej në zjarre bubulake, zjarre mbi rrënojat e Hormovës së përcëlluar.

Por nuk munguan as vallet me shpata, lojërat antike të gjuajtjes me hark, mundje mes burrave më të fuqishëm, ndërsa fituesit shpërbleheshin nga dora e prijësit të tyre. Më pas u nda plaçka e vjedhur, skllevërit dhe gjedhët; japigët, që i konsideronin si më barbarët ndër katër fiset që përbënin racën shqiptare dhe si llumi i ushtrisë, morën me vete në malet përgjatë Jonit dyer, dritare, gozhda, madje edhe tjegulla të shtëpive, të cilat qenë përpirë nga flakët./Njekombe

Hyri në burg në moshën 24-vjeçare. Vdiq aty në moshën 67-vjeçare. Fotoja e parë është bërë pak kohë pas hyrjes në burg, ndërsa e dyta pak vite para vdekjes. U dënua tri herë për arsye politike…

Në asnjë vend të Lindjes komuniste nuk mund të gjesh shembuj të tillë. -shkruante para pak kohësh në rrjetin e tij social ish-drejtori i Arkivës në Ministrinë e Brendshme, Katriot Dervishi.

Dangëllitë, vijnë më origjinë nga Përmeti, por 300 vjet më parë ata u shpërngulën dhe shkuan në fshatin Menkulas të Devollit. Një derë e madhe që do të bëhej pre e komunizmt për gjatë gjithë viteve të diktaturës. Që në fillimet e regjimit komunist e pikërisht më 1944, do të prangosej Sami Dangëllia.

Ai lindi më 1920-ën, fëmijërinë e kaloi në fshat, më vonë shkoi ushtar dhe që andej bashkohet me Ballin Kombëtar. Kur komunistët kthehen fitues, menjëherë fillojnë të ndjekin familjet Dangëllia. Pre e kësaj gjuetie u bë edhe Samiu. Kështu më 8 Tetor 1944, arrestohet dhe burgoset në burgun e Korçës dhe vetëm pas një viti e shpallin “armik të popullit”.

Sami Dangëllia u vendos në burgun e Burrelit. Më pas fillon interrnimi, por shumë shpejt do të ridënohej dhe në vitin 1960, ridënohet me 25 vjetë burg dhe dërgohet përsëri në Burrel, ku do të mirrte dhe nofkën “Gjyshi”. Më pas kalvarin e vuajtjeve do ta kalojë në Spaç, ku Dangëllia punonte shumë për të nxjerrjen e bukën së gojës shtesë, mbasi nuk kishtë asnjë ndihmë nga të afërmit.

Punoi i skllavëruar, por i pamposhtur nga torturat… Me 21 Maj 1973, ai ishte një nga organizatorët e Revoltës së Spaçit.

Ky njeri ka vuajtur nga diktatura, mbase më shume se askush tjetër në botë. Janë plotë 108 milionë viktima nga regjimi komunist në të gjthë botën, por askush nga të burgosurit nuk ka bërë aq burg sa ai.

Edhe Mandela, që është simbol i qëndresës, ka bërë vetëm 28 vite burg, dhe me aq vite burg në Shqipëri janë me dhjetra, por simboli i Mandelës vlen për t’u vlerësuar, po aq edhe simboli i Dangëllisë.

Ai u burgos në kulmin e rinisë dhe u dergj burgjeve për dekada me rradhë deri sad ha shpirt po në burg. Jeta e tij, mbase konsiderohet si një nga më të vështirat në botë. Të burgosesh në moshën 24 vjeçare dhe mos të dalësh më gjallë nga birucat e komunizmit.

Në një hapësirë shumë të ngushte jo me shumë se 120 kilometra nga Tirana , dikur shtriheshin dy qytete, njeri i njohur në lashtësi, e tjetri në mesjetë.

Sot konsiderohet një fshat një qendër e humbur diku në malet e Gramshit  e që më parë ka qenë një qytet,historia e të cilit kulmoi në shekullin e XVII-të.

Shikoni videon për më shumë:

Në vitin 1981, një grup ushtarësh nga toga e Drojës në Laç shkuan për të rrëzuar pjesën e mbetur të rrethimit, në Kishën e “Shën Ndoit”.

Për herë të parë, shembja kishte ndodhur në vitin 1967, kohë kur shteti komunist i asaj kohe i shpalli luftë besimit fetar.

Edhe pse një pjesë e godinës ishte shembur pjesërisht, besimtarët gjatë viteve shkonin ende, gjë që për regjimin ishte një shqetësim. Për këtë motiv, ushtarët morën urdhër të asgjësonin muret, në mënyrë që askujt të mos i shkonte në mend për të bërë pelegrinazh.

Pasi rrëzuan një pjesë të rrethimit, toga prej 32 vetash mbeti e paralizuar nga mesi e poshtë në mënyrë të pashpjegueshme. Disa ushtarë u dërguan nga pushteti popullor i kohës për kurim në Austri, për 6 muaj, ndërsa të tjerët në Spitalin Ushtarak të Tiranës.

Të gjithë mbetën me pasoja, duke u ngritur në këmbë vetëm pas një trajtimi intensiv të gjatë. Fenomeni mbeti i pashpjegueshëm dhe u vesh me mister.

Historia u përhap shpejt në Laç, duke u treguar si diçka mistike. Pushteti i asaj kohe tha se fajin për ngjarjen e pazakontë e kishte ushqimi, si pasojë e një helmimi, po ky fakt nuk u pranua kurrë shkencërisht. Historia është ende e veshur me mister, edhe sot e kësaj dite…

Pikënisja e armiqësisë së “Haklajve”, me PD dhe Sali Berishën

Deri ne fillimin e viteve ’90 familja Haklaj ishte një nga mijëra familjet e thjeshta të Tropojës, që jetonte “në punë të vet” dhe me “hallet e veta”. Ishte një familje e madhe, prej një fisi të madh e të nderuar në krejt Tropojën e më gjerë. I pari i familjes Haklaj, i mirënjohuri Isuf Groshi, ishte një nga burrat më të nderuar në Malësinë e Gjakovës, aq sa edhe sot kujtohen urtësitë dhe mençuritë e tij, në kuvendet e burrave dhe në kullat e kësaj malësie. I biri, është Muharrem Haklaj, babai i 14 djemve e nipave të vrarë.

Pak muaj pas ardhjes në pushtet të PD dhe Sali Berishës në vitin 1992, Hamdi Haklaj dhe i vellai i tij, Halil Haklaj, arrestohen me urdhër të SHIK të Sali Berishës, me porosi të Sali Berishës, me akuzën e vrasjes me mjete të forta, të një ekonomisti në “Bajram Curri”. Dy djemtë e mëdhenj të Muharrem Haklajt, qëndruan 6 muaj në burg dhe u liruan për mungesë provash. Pas daljes nga burgu, të irrituar prej kësaj padrejtësie, ata aktivizuan krejt familjen dhe fisin “Haklaj” kundër politikës së Berishës dhe personalisht kundër Sali Berishës, duke marrë frenat e opozitës politike në këtë rreth e zonë. Këtë qëndrim, Sali Berisha nuk e priti aspak mirë dhe nisi sulmin ndaj tyre, me largime nga puna, kërcënime, arrestime, burgosje e përgojime deri morale.

Nga ana e tyre, Haklajt, që faktikisht ishin familje dhe fis i fortë, iu kundërvunë ashpër Sali Berishës e PD-së. Armiqësimi i tyre me Partinë Demokratike dhe Sali Berishën, faktikisht kishte arritur kulmin, kur Sali Berisha në atë kohë President Republike, kishte akuzuar dy vëllezërit Hamdi Haklaj e Halil Haklaj, për vrasjen e dy të rinjve në Malin e Shkëlzenit dhe kërkonte me çdo kusht arrestimin e tyre. Trazirat e vitit 1997 ishin një rast i mirë për Haklajt, për t`u pozicionuar kundër Sali Berishës. Eskorta e Sali Berishës u vu në shënjestër gjatë rrugës për në Bajram Curri, më 22 qershor të vitit 1997. Pasi zbritën nga trageti deri në Bajram Curri, Sali Berisha dhe Azem Hajdari u ndeshën në dy kthesa, me grupe të armatosura që hapnin zjarr në ajër dhe bënin thirrje që eskorta të kthehej pas. Policia hezitoi të lejonte vazhdimin e udhëtimit, por Sali Berisha urdhëroi hapjen e rrugës. Në pritë, sipas dëshmitarëve, ishte Feriz Kërnaja dhe Fatmir Haklaj.

Mitingu i 22 qershorit 1997, që futi “në gjak” Haklajt” me Sali Berishën

Sali Berisha, më 22 qershor 1997 ishte në Tropojë në një miting elektoral, ku Haklajt i prishën mitingun dhe iu vërsulën me sharje Sali Berishës, duke e quajtur të “pabesë e intrigantë, armik të shqiptarëve dhe përçarës e vrasës të tropojanëve”. Madje, i kanë sulmuar me armë edhe foninë e mitingut, duke mos e lejuar të zhvillonte aktivitet politik të qetë. Ka qenë Shkëlqim Haklaj, ai që ka denigruar Berishën në Tropojë. Pas kësaj, Sali Berisha nëpërmjet mikrofonit të mitingut, urdhëroi gardën dhe policinë ta arrestonin, por ata nuk vepruan. Pas skandalit, Sali Berisha, mbajti një fjalim publik inatçor, me thirrje kërcënuese e hakmarrëse kundër Haklajve, të cilin po e publikojmë të plotë:

“Ju falënderoj dhe ju jap fjalën se më datën 29(qershor 1997) e mbrapa, bandat dhe banditët, kriminelët dhe fundërrinat do të marrin vendin që u përket. Ju jap fjalën se ju do të gëzoni rendin, do të gëzoni qetësinë, do të gëzoni dinjitetin që meritoni. S’do të mund t’ju nëpërkëmb kurrë kush, ju malësorëve trima. Do të shfarosim komunizmin, do të ç’rrënjosim komunizmin, farën e serbit, farën e përçarjes, farën e ndasive kombëtare. Do t’i them dy fjalë atij deputetit socialist. Në qoftë se mendon se do të marrë vota me kriminelë, jap fjalën para jush, se s’do ta gëzojë asnjë ditë, asnjë ditë, asnjë ditë! Ta dijë mirë fjalën time, unë mbaj mirë fjalën. Atyre, atyre që ju vranë juve nën breshëri, që ju vranë fëmijët tuaj nën breshëri me porosi të serbit dhe të Fatos Nanos, do tua tregojmë atë që meritojnë. Ju të jeni të sigurt se ne do fitojmë, se ne do rivendosim Shqipërinë atje ku është. Le të qëllojnë sot, edhe tetë ditë kanë afat, edhe tetë ditë. Pas tetë ditësh kanë fundin e turpit, fundin e historisë, fundërrina siç janë….

“Merrni masa për atë që u thashë. E dua me vete atë unë, e dua me vete atë unë. Ai do vijë direkt me ne …”(Urdhëron Berisha truprojat dhe oficerët e Gardës për Shkëlqim Haklajn, që nuk ndalon së fyeri presidentin) Vëllezër e motra… “Merr Saliun, me të gjithë tani. Unë e dua, e dua të gjallë atë unë.”(Urdhëron serish Berisha truprojat dhe oficerët e Gardës). Vëllezër dhe motra, 29 qershori do të ndajë Shqipërinë nga rebelimi, do të ndajë Shqipërinë nga e shkuara, do të rivendosë demokracinë, do të vendos dinjitetin, do të vendosë integritetin, do të vendosë unitetin kombëtar. Tropojas, Fatos Nano dhe Din Selimi ju vinë juve me horra, por ne do t’iu tregojmë vendin të gjithëve.

Ju jap fjalën e nderit, do marrin vendin që meritojnë. Ata që mendojnë të marrin vota me serbin, do marrin atë që u ka dhënë gjithmonë Tropoja. Ata që duan të marrin vota me serbin, do ta paguajnë shumë shtrenjtë votën e serbit. Ju bëj thirrje vëllazërore socialistëve të Tropojës, të ndahen, të largohen nga bandat e serbit në Tropojë. Të largohen prej tyre, të bashkohemi bashkë për demokracinë, për dinjitetin, për Shqipërinë. Rroftë populli i Tropojës, rroftë Shqipëria! Vëllezër, unë kam ardhur sot te ju, të paraqes kandidat për deputet, njërin nga bijtë më të shquar të Malësisë së Gjakovës, tribunin e lëvizjes studentore për liri, zotin Azem Hajdari. Vëllezër, unë kam besim të madh te ju, asnjë votë serbit, asnjë votë serbit, votat demokracisë, votat Shqipërisë.

“Nisi njerëzit ë. Nisi njerëzit që tani, se ajo është kategorike. Nuk dal nga Tropoja pa e marrë me vete atë unë” (Urdhëron serish eskortën e tij Berisha. Gjatë kësaj kohe Shkëlqim Haklajt i janë bashkuar dhe 4-5 persona të tjerë që shajnë presidentin). Vëllezër dhe motra, unë kam ardh sot te ju për të paraqit Xhevdet Mehmetin, një nga demokratët e parë të Partisë Demokratike në Tropojë. Unë jap fjalën se, unë jap fjalën se të dy deputetët tuaj do të punojnë pa u lodhur për të realizue të gjithë projektet që u ndërprenë nga rebelimi në Tropojë. Para së gjithash për të zhdukur bandat e ndyra, hajdutë e banditë, terroristë të shitur te serbi. Dhe pastaj do të sjellim te ju energjinë elektrike, shkollat dhe të gjitha. Rendin e çfarë ju nevojitet ju. Edhe njëherë, edhe njëherë ju falënderoj nga zemra për këtë pritje madhështore. Ju siguroj se jam krenuar krenarë çdo herë me ju, se keni qenë dhe mbeteni krenaria ime. Dhe se përveç detyrimit ndaj jush nuk ndjej asgjë tjetër. Ju falënderoj për pritjen. Rroftë Tropoja! Rroftë Shqipëria! Rroftë uniteti kombëtar! Rroftë demokracia! Pas këtij mitingu ish-presidenti Berisha, tani kryeministër i Shqipërisë, nuk ka shkuar më në Tropojë”.

Letra e Fatmir Haklajt, drejtuar Sali Berishës

Duke e ndjerë lakun që i ishte ngushtuar së tepërmi Fatmir Haklaj boton në një të përditshme një letër të hapur për akuzat e bëra ndaj tij nga opozita dhe lideri i saj Berisha. Haklaj fajësoi Berishën se ishte urdhëruesi i atentateve ndaj tij dhe vëllezërve të vrarë. Ai e akuzoi ish-presidentin se ishte përgjegjës dhe për vrasjen e Azem Hajdarit. Prova ku Fatmir Haklaj mbështeste akuzat e tij ishte një kasetë e regjistruar gjatë mitingut të PD-së më 22 qershor 1997 në Bajram Curri. Një ditë para këtij mitingu mbeti i vrarë ndihmësgjyqtari Sokol Haklaj, djali i xhaxhait të Fatmirit. Përpara se të niste mitingu në sheshin “Kosova” të Bajram Currit, ku pritej prezantimi i dy kandidatëve të PD-së për Tropojën, liderit të dhjetorit Azem Hajdari dhe Xhevdet Mehmetit, ndodhi një incident që e acaroi së tepërmi situatën. Vëllai i vogël Haklajve, Ylli, qëlloi me kallashnikov impiantin e fonisë nga ku do të fliste presidenti Berisha, duke e nxjerrë atë krejtësisht jashtë përdorimit. Presidenti Berisha hyri në Bajram Curri me masa të rrepta sigurie, i shoqëruar nga dhjetëra trupa të Gardës dhe mbështetës të PD-së.